بر اساس نتایج یک پژوهش در ایران، خوشنویسی که زمانی برای انتقال پیامهای آیینی و اجتماعی بر پارچه به کار میرفت، اکنون در پوشاک معاصر ایرانیان نقشی عمدتا هویتی و زیباییشناختی پیدا کرده و به یکی از عناصر پرکاربرد طراحی تبدیل شده است.
منا فیض محمدی، کارشناس ارشد ارتباط تصویری موسسه آموزش عالی فردوس مشهد و سارا صادقینیا، استادیار دانشکده هنر دانشگاه دامغان، در این مطالعه به بررسی سیر تحول خوشنویسی بر منسوجات از قرون اولیه اسلامی تا دوره صفوی و تاثیر آن بر پوشاک معاصر پرداختند.
نتایج این پژوهش در آخرین شماره فصلنامه علمی «جامعهشناسی فرهنگ و هنر» دانشگاه کردستان منتشر شد.
دین، مرگ و سیاست روی پارچههای تاریخی
طبق یافتههای تحقیق، در منسوجات قرون اولیه اسلامی تا عصر صفوی، خط مهمترین ابزار در تزیین پارچه به شمار میرفت.
۹ نمونه پارچه تاریخی بررسیشده در این پژوهش، از کفن منسوب به دوره سامانی تا پارچههای نفیس طراز آلبویه، پوشش مقابر سلجوقی، و پارچههای ایلخانی و صفوی نشان میدهد متن آنها بیش از هر چیز کارکردی مذهبی همچون دعا برای آمرزش، ذکر آیات قرآن یا یادآوری مرگ و ناپایداری دنیا داشتند.
در عین حال، برخی نمونهها کارکرد سیاسی داشتند؛ از جمله پارچههایی که نام و لقب حاکمان بر آنها نقش بسته بود.
پژوهشگران تاکید میکنند در اغلب این منسوجات، برای خط کادری مشخص در حاشیه یا اطراف نقش اصلی در نظر گرفته میشد و «خوانایی بر تزیین ارجحیت داشت».
به باور نویسندگان مقاله، این خطنوشتهها تنها نقش تزیینی نداشتند، بلکه پیام خود را آشکارا منتقل میکردند و به همین دلیل، خوشنویسی یکی از عناصر اصلی بصری و مفهومی پارچههای اسلامی بود.
از تار و پود تا چاپ روی تن جوانان
در بخش دوم مقاله، ۹ نمونه پوشاک معاصر مورد بررسی قرار گرفت که از میان سه برند شناختهشده ایرانی «نیمانی»، «تندرست» و «چکامه» انتخاب شدند؛ لباسهایی که در آنها خط تنها عنصر تزیینی بود.
در نمونههای معاصر، متنهای خوشنویسیشده همگی از شعر انتخاب شدهاند؛ اما در منسوجات تاریخی، خوشنویسی صرفا به شعر محدود نبود و مضامین گوناگونی چون دعاها و عبارات مذهبی، پیامها و نشانههای سیاسی، آرزوهای نیک و حتی اشاره به مکان یا موقعیت جغرافیایی بر پارچهها نقش میبست.
به گفته پژوهشگران، در اغلب لباسهای بررسیشده از برندهای ایرانی، خط نستعلیق به کار رفته است و طراحان تلاش کردهاند محل قرارگیری خوشنویسی و انحنای کلمات با فرم اندام، بهویژه در بخش بالاتنه، هماهنگ شود.
در این مقاله تاکید شده که در اکثر این نمونهها، جنبه «تزیین بر خوانایی برتری دارد».
هویت ایرانی در قاب حروف فارسی
یافتههای پژوهش حاکی از آن است که در طول تاریخ، خوشنویسی روی پارچه «زبان مشترک فرهنگی ایرانیان» بوده و با وجود تغییر خط از کوفی به نستعلیق، «ماهیت و اصالت خود را در طول تاریخ حفظ کرده است».
بر اساس این مطالعه، بهکارگیری تایپوگرافی در طراحی لباس معاصر میتواند «ترکیبی بومی و اصیل ایجاد کند»؛ رویکردی که هم امکان معرفی فرهنگ ایرانی در بازار جهانی را فراهم میآورد و هم به «مقاومت در برابر هجوم نمادهای بیگانه» یاری میرساند.
فیض محمدی و صادقینیا در جمعبندی مقاله خود یادآور میشوند اگرچه رویکردهای حروفمحور در هنر معاصر جهان بر طراحی لباس ایرانی اثر گذاشته است، «حسآمیزی خوشنویسی فارسی و پیشینه غنی کاربرد آن در طول دوران تاریخ، زمینهساز اصلی فرهنگ تزیین پوشاک با خط فارسی در دوران معاصر هستند».
به باور آنها، تداوم این پیشینه تاریخی سبب شده خوشنویسی در شکل چاپشده روی لباسهای امروز جایگاه خود را نزد مخاطب ایرانی حفظ کند و همچنان یکی از عناصر اثرگذار در هویت بصری پوشاک معاصر باقی بماند.