در حالی که تنشهای منطقهای و بینالمللی پیرامون برنامه هستهای ایران به نقطه جوش رسیده، قرار است روز جمعه برای دومین بار، مدیران کل وزارت امور خارجه سه کشور آلمان، فرانسه و بریتانیا در استانبول با معاونان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی دیدار کنند.
این نشست در حالی برگزار میشود که دور قبلی گفتوگوها در ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۴، در کنسولگری ایران در استانبول، پیش از آغاز دور چهارم مذاکرات عراقچی-ویتکاف، بدون هیچ نتیجهای پایان یافت.
جمهوری اسلامی این بار در شرایطی به مذاکرات بازمیگردد که تحولات میدانی و سیاسی قابلتوجهی نسبت به دور پیشین رخ داده است.
مهمترین این تحولات، جنگ ۱۲ روزهای بود که با حملات گسترده اسرائیل آغاز شد و با پیوستن نظامی ایالات متحده به آن، به مرحلهای بیسابقه رسید. در این عملیات مشترک، نه تنها بخشهای عمدهای از تاسیسات هستهای ایران در نطنز، فردو و اصفهان هدف حمله قرار گرفتند، بلکه زیرساختهای نظامی و موشکی جمهوری اسلامی نیز بهشدت آسیب دید. در جریان این حملات، چهرههای کلیدی ساختار نظامی جمهوری اسلامی کشته شدند.
از سوی دیگر این تلفات کمسابقه نه تنها ضربهای جدی به ساختار فرماندهی نیروهای مسلح ایران وارد کرد، بلکه نشاندهنده تغییر سطح درگیری میان جمهوری اسلامی و محور آمریکا-اسرائیل بود.
پس از این تحولات، مذاکرات عراقچی-ویتکاف متوقف شد و تهران اعلام کرد که همکاری خود را با آژانس بینالمللی انرژی اتمی به حالت تعلیق درمیآورد.
این تصمیم با واکنش تند نهادهای بینالمللی و هشدارهای متعدد رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، روبهرو شد. گروسی طی اظهاراتی در تاریخ ۳ تیر ۱۴۰۴ گفت: «اگر ایران دسترسی بازرسان را همچنان محدود نگاه دارد و نظارت مستمر را کنار بگذارد، جامعه بینالملل نهتنها با یک بحران نظارتی، بلکه با تهدیدی جدی علیه نظام عدم اشاعه مواجه خواهد شد.»
در چنین شرایطی، انفعال جمهوری اسلامی در برابر روند مذاکرات موجب شد که کشورهای اروپایی یکبار دیگر برای مدیریت بحران هستهای وارد میدان شوند. اما مواضع آنها در این مرحله، با مواضع دورههای پیشین تفاوتی بنیادین دارد.
تغییر لحن تروئیکای اروپایی از سلسله دیدارهایی آغاز شد که در ژنو بین معاونان عراقچی و مدیران کل وزارت امور خارجه سه کشور فرانسه، بریتانیا و آلمان برگزار شد. در این نشستها، اروپاییها تنها به توقف برنامه هستهای بسنده نکردند، بلکه خواستار گنجاندن برنامه موشکهای بالستیک و حمایت مالی و تسلیحاتی جمهوری اسلامی از گروههای نیابتی منطقهای، به عنوان موضوعات مذاکراتی شدند.
جمهوری اسلامی اما در دیدار ۳۰ خرداد در ژنو، که در بحبوحه حملات اسراییل به ایران با حضور عراقچی، نمایندگان تروئیکای اروپایی و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا برگزار شد، نه تنها این مطالبات را رد کرد، بلکه گفتوگو درباره برنامه موشکی و حمایت از نیروهای نیابتیاش را در منطقه «خط قرمز» خواند. از همان زمان، کلیدواژه «مکانیسم ماشه» بهطور فزایندهتری در سخنان دیپلماتهای اروپایی شنیده میشود.
در تاریخ ۱۶ تیر ۱۴۰۴، ژان نوئل بارو، وزیر امور خارجه فرانسه، گفت: «اگر جمهوری اسلامی حاضر به تغییر رفتار خود نشود، گزینهای جز فعالسازی مکانیسم بازگشت تحریمها باقی نمیماند.»
همزمان، یوهان وادهفول، وزیر امور خارجه آلمان، نیز در مصاحبهای با نشریه «اشپیگل» در ۱۸ تیر اعلام کرد: «ما نمیتوانیم در برابر خروج ایران از توافقات نظارتی و تهدیدهای منطقهایاش سکوت کنیم. سازوکار ماشه، ابزار قانونی و ضروری ما برای بازگشت به یک چارچوب الزامآور بینالمللی است.»
در مقابل، مقامات جمهوری اسلامی از جمله علی خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی، ضمن تاکید بر آمادگی برای «حملاتی سهمگین» در پاسخ به هرگونه اقدام نظامی، از ادامه برنامه غنیسازی اورانیوم و توقف همکاری با آژانس دفاع کردند. کوتاه نیامدن مقامات جمهوری اسلامی از غنیسازی از یکسو، و از سوی دیگر، تاکیدهای مکرر چین و روسیه بر «حق ایران برای غنیسازی صلحآمیز» نشان میدهد که گفتوگوهای پیشرو در استانبول نیز – مانند دور پیشین – به احتمال زیاد بدون نتیجه پایان خواهد یافت.
در همین راستا، هفته گذشته در تماس مارکو روبیو، وزیر امور خارجه ایالات متحده، با همتایان اروپایی او ژان نوئل بارو (فرانسه)، یوهان وادهفول (آلمان)، دیوید لمی (بریتانیا) و کایا کالاس (مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا)، توافق شد که در صورت عدم تحقق پیشرفت ملموس در گفتوگوها با جمهوری اسلامی تا نهم شهریور، روند رسمی فعالسازی مکانیسم ماشه آغاز شود.
شواهد نشان میدهد رهبر جمهوری اسلامی که به نتیجه مذاکره با اروپاییها و فعال نشدن مکانیسم ماشه اطمینان ندارد، همچنان چشم به مذاکره با دونالد ترامپ دوخته است. وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی در فاکس نیوز ، شبکه مورد علاقه رییسجمهوری آمریکا، به مجری مورد علاقه دونالد ترامپ گفته است که شاید در آینده ایران و آمریکا مذاکره کنند. عباس عراقچی به برت بِر گفته است:« این به آمریکا بستگی دارد.»
شواهد موجود نشان میدهد ماشه، پیش از آنکه اعلام رسمی شود، از قبل چکانده شده است و احتمالا جهان صدای آن را در پایان ماه اوت خواهد شنید. اگر ماشه چکانده شود، دیپلماسی بازنده خواهد بود. تصمیمگیری از دست مذاکرهکنندگان خارج خواهد شد و فرمان میدان را ژنرالها در دست خواهند گرفت.