در پی خشکسالی و بحرانیتر شدن وضعیت منابع آب در شهرهای ایران، این گزاره که هواپیماها با «سمپاشی» در آسمان ایران (کمتریل) مانع بارور شدن ابرها میشوند، در شبکههای اجتماعی بازنشر شده است؛ گزارهای که مبتنی بر نظریههای تئوری توطئه است و فاقد هر گونه پایه و اساس علمی است.
طرفداران این نظریه در ایران میگویند خطوط سفیدی که در دنباله مسیر پرواز هواپیماها دیده میشود، سمی است که این پروازها در آسمان میپراکنند.
البته پدیدار شدن این خطوط سفید رنگ مختص ایران نیست و سالهاست در کشورهای مختلف گزارشهای بیشماری درباره آن منتشر شده است.
در همین حال توسل به نظریههای توطئه برای تفسیر این خطوط سفید هم مختص به ایران نیست و بررسیهای تیم راستی آزمایی ایراناینترنشنال نشان میدهد این باور که هواپیماها با رها کردن این دودهای سفید، در ماموریتی مخفی و با اهداف شوم به دنبال آسیب به طبیعت و مردمان یک منطقه یا کشور هستند در جوامع دیگر هم طرفداران خودش را دارد.
در ایران، باور به انجام این پروژههای خرابکارانه تا جایی شدت گرفته که حتی کارزاری برای جمعآوری امضا در وبسایت کارزار دات نت، با عنوان «درخواست جلوگیری از پخش مواد شیمیایی (کمتریل) در آسمان توسط هواپیماها» از ۲۶ مهر راهاندازی شده و ظرف یک ماه توانسته چند صد امضا هم جمع کند.
اما کنتریل چیست و چه تفاوتی با کمتریل دارد؟
تعریف کمتریل و تفاوت آن با کنتریل
کنتریل (Contrail) که در فارسی میتوان آن را «دنباله میعانی» یا «رد تراکمی» یا «پسدمه» نامید، ابرهای باریکی است که در پشت هواپیماهای جت در ارتفاعات بالا شکل میگیرد.
این پدیده نتیجه میعان بخار آب (تبدیل بخار آب به یخ) موجود در گازهای خروجی از موتور هواپیما در برخورد با هوای بسیار سرد در ارتفاعات بالاست.
در چنین شرایطی، بخار آب متراکمشده به دور ذرات ریز دوده و آلایندههای موتور جمع شده و سریعا به شکل کریستالهای یخ درمیآید و خط سفید روشنی را در آسمان تشکیل میدهد.
کنتریلها عمدتا از آب (یخ) تشکیل شده و همراه با گازهایی چون دیاکسید کربن و مقدار بسیار کمی ذرات دیگر حاصل از سوخت جت هستند.
این پدیده سالها است که در صنعت هوانوردی مشاهده میشود و یک اثر جانبی عادی پرواز در ارتفاع چند هزار پاییست.
طول عمر کنتریلها بسته به شرایط جوی متفاوت است؛ اگر رطوبت هوا پایین باشد، رد تشکیلشده بهسرعت ظرف چند دقیقه پراکنده میشود، اما در صورت بالا بودن رطوبت و دمای بسیار پایین، همین رد میتواند ماندگار شده و حتی ساعتها تا روزها در آسمان باقی بماند.
بنابراین دیدهشدن کنتریلهای پایدار و گسترده، پدیدهای طبیعی در جو مرطوب است و به تعداد پروازهای عبوری و شرایط جوی بستگی دارد.
اما کِمتریل (Chemtrail) برگرفته از واژه کِمیکال تریل (Chemical Trail) و به معنای «رد شیمیایی» است.
کسانی که این اصطلاح را برای اشاره به رد خطوط سفید پشت هوایپماها به کار میبرند در چارچوب تئوری توطئه نظریهپردازی میکنند و میگویند این خطوط سفید، صرفا بخار آب نبوده بلکه حاوی مواد شیمیایی یا بیولوژیکی خطرناک هستند که بهطور عمدی در ارتفاع بالا پاشیده میشوند.
طرفداران این نظریه معتقدند دولتها یا سازمانهای قدرتمند مخفی از طریق هواپیماهای تجاری یا نظامی، با اهدافی مخفی و شوم، موادی را در جو رها میکنند.
به بیان ساده، تفاوت کمتریل با کنتریل در این است که کنتریل یک پدیده شناختهشده و بیخطر حاصل از تراکم بخار آب است، در حالی که کمتریل عنوانی است که نظریهپردازان تئوری توطئه برای آنچه پاشیدن مواد شیمیایی در جو میخوانند به کار میبرند.
پیشینه و تاریخچه پیدایش نظریه کمتریل
نظریه کمتریل در اواخر دهه ۱۹۹۰ میلادی ظهور کرد. جرقه اولیه این ادعا زمانی زده شد که نیروی هوایی ایالات متحده در سال ۱۹۹۶ یک گزارش پژوهشی درباره تعدیل آبوهوا و امکان دستکاری آبوهوایی تا سال ۲۰۲۵ منتشر کرد.
در این گزارش بهصورت تئوریک راهبردهایی برای تغییر شرایط جوی و کاربردهای نظامی آن اشاره شده بود، که بعدها دستاویز تئوریهای توطئه قرار گرفت.
به دنبال آن، در سال ۱۹۹۹ یک روزنامهنگار مستقل به نام ویلیام توماس مطلبی را منتشر کرد که برای نخستین بار ردهای هواپیما را به پاشیدن مواد شیمیایی پیوند میداد.
هرچند او در آن نوشته مستقیما واژه کمتریل را به کار نبرد، اما به گزارش نیروی هوایی در ۱۹۹۶ استناد کرد و گفت ارتش آمریکا در حال اجرای برنامههای مخفی تغییر آبوهوا است.
این گفتهها همزمان با مطرحشدن پروژه پژوهشی هارپ (HAARP) که یک برنامه پژوهشی درباره یونوسفر بود، باعث شد عدهای وجود ارتباطات نظامی مخفی را در پس این پدیده محتمل بدانند.
با رواج شایعات مربوط به کمتریل در میان عموم، در سال ۲۰۰۰ دولت آمریکا اقدام کمسابقهای انجام داد؛ چند آژانس فدرال شامل آژانس حفاظت محیط زیست (EPA)، اداره هوانوردی فدرال (FAA)، سازمان فضایی آمریکا (NASA) و اداره ملی اقیانوسی و جوی (NOAA) بهطور مشترک یک برگه اطلاعات علمی منتشر کردند تا این شایعات را تکذیب و علت واقعی شکلگیری کنتریلها را توضیح دهند.
در این بیانیه مشترک تاکید شد که خطوط مشاهدهشده صرفا حاصل پرواز جتها در شرایط خاص جوی است و هیچ مدرکی دال بر پاشیدن عمدی مواد وجود ندارد.
با وجود این، بسیاری از باورمندان به کمتریل، صدور چنین اطلاعیههایی را دلیلی بر «مخفیکاری دولت» تعبیر کردند و آن را بخشی از سرپوشگذاری بر حقیقت پنداشتند.
نیروی هوایی آمریکا در اوایل دهه ۲۰۰۰ هم با انتشار یک برگه اطلاعاتی جداگانه اعلام کرد که گزارشها درباره کمتریل یک «حقه و فریب» بیش نیست و شایعاتی نظیر مشاهده بیماریهای غیرعادی پس از عبور هواپیماها، هیچ پایه علمی ندارند.
آژانس حفاظت محیط زیست آمریکا در سال ۲۰۱۵ یادداشتی بهروزشده در همینباره منتشر کرد و آخرینبار هم در سال ۲۰۲۵ کاربرگ مشترک میانسازمانی درباره کنتریلها منتشر شد.
بدین ترتیب، سیر تاریخی نظریه کمتریل از یک بحث حاشیهای در اینترنت در اواخر دهه ۹۰ آغاز شد، در دهههای ۲۰۰۰ و ۲۰۱۰ با وجود تلاشهای علمی برای تکذیب، همچنان در فرهنگ عامه و رسانههای اجتماعی دستبهدست شد و تا امروز نیز هر از گاهی مطرح میشود.
نظرسنجیها حاکی است که باور به این تئوری توطئه هنوز کاهش نیافته است؛ در سال ۲۰۱۳ حدود پنج درصد از پاسخدهندگان در آمریکا معتقد بودند نظریه کمتریل درست است. در سال ۲۰۱۶ این رقم به حدود ۱۰ درصد افراد (کاملا معتقد) افزایش یافت، در حالیکه بین ۲۰ تا ۳۰ درصد نیز آن را تا حدی محتمل دانستهاند.
این استمرار نشان میدهد که نظریه کمتریل بهرغم رد قاطع از سوی دانشمندان، به عنوان یکی از نظریههای توطئه مدرن به حیات خود در افکار عمومی ادامه داده است.
ادعاهای اصلی طرفداران نظریه کمتریل و دلایل آنها
طرفداران نظریه کمتریل مجموعهای از ادعاها و استدلالها را مطرح میکنند تا مشاهده خطوط سفید آسمان را به یک برنامه پنهانی نسبت دهند.
ماندگاری غیرعادی رد هواپیما
باورمندان میگویند کنتریلهای معمولی باید ظرف چند دقیقه محو شوند؛ بنابراین، هر رد سفیدی که به مدت طولانی (گاهی ساعتها) در آسمان باقی بماند یا پهن و پخش شود، نمیتواند بخار آب ساده باشد. آنها با این استدلال، در واقع تاثیر شرایط جوی در ارتفاعات بالا را کاملا نادیده میگیرند.
وجود ترکیبات شیمیایی و فلزات سنگین
یکی از محورهای استدلال این گروه، آنالیز نمونههای خاک، آب باران یا هوا در برخی مناطق است که گفته میشود در آنها مقادیر بالایی از فلزاتی چون آلومینیوم، باریم و استرانسیوم مشاهده شده است.
این گروه معتقدند این مواد از طریق اسپری مخفیانه در جو منتشر شده و سپس «به زمین مینشینند» و در آب و خاک تجمع مییابند.
به عنوان مثال، در ویدئوها و پستهای شبکههای اجتماعی، گویندگان اشاره میکنند که «این خطوط صرفا بخار موتور نیستند، بلکه کمتریلهایی حاوی باریم، استرانسیوم، آلومینیوم و انواع آلایندهها هستند که به جو فرستاده شده و بعدا وارد خاک و آب ما میشوند.»
آنها مدعیاند این بارش شیمیایی باعث آلودگی محیطزیست و حتی شیوع بیماریها در انسانها میشود در صورتی که مطالعات علمی وجود ندارد که نشان دهد کنتریلها بر آلودگیهای سطحی در خاک تاثیر گذار بودهاند.
اهداف پنهان و نیتهای شوم
به باور نظریهپردازان کمتریل، این موادپاشیهای مخفی میتواند چند هدف مختلف داشته باشد.
برخی میگویند این برنامه بخشی از طرحهای مدیریت تشعشع خورشیدی برای مقابله با گرمایش زمین است (نوعی زمینمهندسی آبوهوایی). عدهای دیگر آن را دستکاری آبوهوا (مثلا ایجاد خشکسالی یا طوفان عمدی در مناطق خاص) میدانند و گروهی حتی پا را فراتر گذاشته و میگویند برای کنترل ذهن و روان مردم این مواد شیمیایی خاص را در هوا میپراکنند.
تئوریهای رایج دیگر شامل کنترل جمعیت (عقیمسازی یا بیمارکردن عمدی مردم برای کاهش جمعیت)، جنگ شیمیایی یا بیولوژیکی مخفی علیه مردم یا دولتها، و حتی آزمایش عوامل بیماریزا روی جوامع بدون اطلاع آنها است.
این تئوریها البته بسیار متنوعاند و در فضای مجازی نسخههای مختلفی از انگیزههای احتمالی مطرح میشود، اما وجه مشترک همه آنها غیر دلخواه و مضر بودن این برنامه فرضی برای مردم عادی است.
دیدگاهها و پاسخهای نهادهای رسمی
نظریه کمتریل از بدو پیدایش با تکذیبها و پاسخهای صریح نهادهای علمی و دولتی مواجه شده است.
اجماع رسمی سازمانهای هوافضا و محیطزیست بر این است که چیزی به نام کمتریل، به معنای یک برنامه پنهان پاشیدن مواد شیمیایی در جو، وجود خارجی ندارد و خطوط سفید قابل روئیت همان کنتریلهای معمول و بیضرر هستند.
علاوه بر سازمانهای فدرال ایالاتمتحده که بارها این نظریه توطئه را رد کردهاند، سازمانهای معتبر هواشناسی در سطح بینالمللی نیز مواضع مشابهی اتخاذ کردهاند.
برای مثال، سازمان هواشناسی بریتانیا در پاسخ به پرسشهای عمومی، توضیح داده که دنبالههای هواپیما پدیدهای شناختهشده در جو هستند و هرگونه تلاش برای دستکاری عمدی آبوهوا (زمینمهندسی) در مراحل تحقیقاتی اولیه است نه اجرا.
دانشگاهها و پژوهشگران مستقل نیز بارها این موضوع را واکاوی کردهاند. به عنوان نمونه، دانشگاه کالیفرنیا ایرواین و موسسه کارنگی در ۲۰۱۶ با مشارکت جمعی از دانشمندان علوم جوی مطالعهای انجام دادند و به این نتیجه رسیدند که این نظریه مبنای علمی ندارد.