روز جهانی نویسندگان در بند که به روز جهانی نویسندگان زندانی هم معروف است، ۱۵ نوامبر هر سال به ابتکار انجمن جهانی قلم (پن) برگزار میشود؛ روزی برای گرامیداشت نویسندگانی که بهخاطر بیان عقیده و نظرشان و انتشار آن، بازداشت و زندانی شدهاند.
هدف از برگزاری این روز جلوگیری از فراموشی نویسندگان زندانی، بازتاب صدای زندانیان خاموش و اعمال فشار بر دولتها و حکومتهایی است که تحمل شنیدن صدای مخالف را ندارند. این روز همچنین هشداری است درباره نقض آزادی بیان و اندیشه.
انجمن جهانی قلم هر سال در این روز، اسامی تعدادی از نویسندگان زندانی در کشورهای مختلف را برمیگزیند و در وبسایت رسمی خود، زندگی و آثار آنها را معرفی میکند.
حمایت انجمن جهانی قلم از مهوش ثابت
امسال نام یک ایرانی در میان فهرست پروندههای مورد بررسی نویسندگانی که انجمن جهانی قلم برای حمایت از آنها فراخوان داده، دیده میشود: مهوش ثابت، شاعر و شهروند بهایی زندانی در تهران.
در سالهای گذشته نیز نام نرگس محمدی، برنده جایزه صلح نوبل، صدیقه وسمقی، دینپژوه و سروناز احمدی، مترجم، در میان اسامی نویسندگان زندانی انجمن جهانی قلم قرار گرفته بود.
مهوش شهریاری ثابت که دهه ۸۰ خورشیدی از رهبران جامعه بهائی ایران بود، در سال ۱۳۸۷ بازداشت و به ۱۰ سال زندان محکوم شد.
او پس از تحمل این حکم سنگین آزاد شد، اما ماشین سرکوب جمهوری اسلامی دوباره در سال ۱۴۰۱ ثابت را بازداشت و به تحمل ۱۰ سال زندان دیگر محکوم کرد.
ثابت در جریان تحمل حکم ۱۰ سال حبس نخست خود در زندان، شعرهایش را بر تکههای کاغذ و دستمال کاغذی مینوشت و هنگام ملاقات با خانوادهاش به آنها میداد. ترجمه انگلیسی ۷۰ قطعه از این شعرها سال ۱۳۹۲ در بریتانیا منتشر شد.
انجمن جهانی قلم سال ۱۳۹۶ جایزه «نویسنده شجاع سال» را به ثابت اعطا کرد و انجمنهای قلم اتریش و دانمارک هم او را به عضویت افتخاری خود برگزیدند.
اهمیت روز جهانی نویسندگان در بند
پس از جنگ جهانی دوم و آغاز دوران جنگ سرد، سرکوب نویسندگان، شاعران و روزنامهنگاران در بسیاری از کشورها شدت گرفت.
در بلوک شرق، بسیاری از نویسندگان بهدلیل بیان اندیشههای خود با اتهامات مختلف، از جمله اتهاماتی مشابه «تبلیغ علیه نظام»، به زندان افتادند. در کشورهای آمریکای لاتین، خاورمیانه و آفریقا نیز دیکتاتورها و حکومتهای نظامی، صدای نویسندگان مستقل و منتقد را خاموش میکردند.
در چنین فضایی، اعضای انجمن جهانی قلم که از سال ۱۹۲۱ بهعنوان اتحادیه جهانی نویسندگان در بریتانیا فعالیت میکرد، پی بردند که برای همبستگی با نویسندگان زندانی و دفاع از آزادی بیان نمیتوانند به صدور بیانیه اکتفا کنند.
پیشنهاد برگزاری یک روز جهانی برای یادبود و اعتراض نمادین به زندانی کردن نویسندگان از اوایل دهه ۱۹۶۰ میلادی مطرح شد و انجمن جهانی قلم «کمیته نویسندگان در بند» را تاسیس کرد.
هدف این کمیته پیگیری وضعیت نویسندگان زندانی در سراسر جهان، مستندسازی موارد نقض آزادی بیان و رساندن صدای نویسندگان در بند به جهان بود و با جمعآوری و ارسال نامه به سران کشورها و اعمال فشار بینالمللی به دولتها تلاش میکرد تا نویسندگان زندانی را آزاد کند یا از شکنجه و اعدام نجات دهد.
در کنگره سال ۱۹۸۱ انجمن جهانی قلم، اعضای آن تصمیم گرفتند که این فعالیتها را در قالب برگزاری یک روز سالانه متمرکز کنند تا توجه جهانیان به وضعیت نویسندگان زندانی جلب شود.
به این ترتیب، ۱۵ نوامبر (۲۴ آبان) بهعنوان «روز جهانی نویسندگان در بند» تعیین شد.
از آن زمان تاکنون، هر سال روز نویسندگان در بند در بیش از ۱۰۰ كشور برگزار میشود و کمیته نویسندگان زندانی هم چند چهره شاخص از نویسندگان زندانی را معرفی میکند تا مردم سراسر جهان با نوشتن نامه، امضا و فعالیتهای فرهنگی از آنها حمایت کنند.
در دهههای ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ میلادی این روز با برگزاری شبهای شعر، قرائت نامههای زندانیان و کارزارهای بینالمللی شناخته شد.
در طول سالها، نویسندگانی چون آرتور میلر، ماریو بارگاس یوسا، واتسلاو هاول و اورهان پاموک در این روز با سخنرانی یا انتشار پیام از نویسندگان زندانی حمایت کردهاند.
در بسیاری موارد، همین کارزارها سبب شد برخی از نویسندگان از زندان آزاد شوند، از جمله هاول در چکسلواکی سابق که بعدها رییسجمهور شد.
در سالهای اخیر، این برنامه با همکاری کتابفروشیها، دانشگاهها و مراکز فرهنگی در کشورهای مختلف برگزار میشود و هر سال صدها نامه از مردم عادی برای نویسندگان زندانی ارسال میشود، نامههایی که نشان امید و یادآور انسانیت در میان سالهای زندان و انزواست.
شعار روز جهانی نویسندگان در بند سال ۲۰۲۵
انجمن جهانی قلم در گزارش امسال خود با عنوان «هویت در محکمه: آزار و مقاومت»، فهرست پروندههای سال ۲۰۲۵ را منتشر کرده است.
این گزارش بر «افزایش آزار و پیگرد نویسندگان بر اساس هویت آنها» تمرکز دارد و نشان میدهد که در یک سال گذشته، شمار موارد سانسور، زندان و تهدید علیه نویسندگان بهدلیل جنسیت، گرایش جنسی، قومیت یا باورهای دینی بهشدت افزایش یافته است.
مستندات این گزارش بیانگر روندی جهانی است که در آن نویسندگانی که هویت خود را بیان میکنند یا روایتهای رسمی و حکومتی را به چالش میکشند، با فشارهای قضایی، سانسور و خشونت مواجه میشوند.
نویسندگان ایرانی در خطر بازداشت، زندان و مرگ
در ایران آزادی بیان با محدودیتهای گسترده و شدید روبهرو است. بر اساس گزارش انجمن جهانی قلم و گزارشهای متعدد نهادهای حقوق بشری، ایران در سال ۲۰۲۴ از کشورهایی بوده که بیشترین شمار نویسندگان و هنرمندان زندانی را داشته است.
دستکم ۴۳ نویسنده و شاعر، از جمله ۱۳ زن، در ایران در بازداشت یا زندان به سر میبردند.
بسیاری از نویسندگان، شاعران و پژوهشگران در ایران با اتهاماتی چون «تبلیغ علیه نظام» و «اجتماع و تبانی علیه امنیت ملی» بازداشت و در دادگاههای غیرعلنی و ناعادلانه محاکمه میشوند.
فهرست نویسندگان و شاعرانی که در زندانهای جمهوری اسلامی کشته یا اعدام شدهاند، فهرستی بلند است.
سعید سلطانپور، شاعر و نمایشنامهنویس و سراینده سرود «آفتابکاران جنگل» یا «سر اومد زمستون»، خرداد ۱۳۶۰ در زندان اوین تیرباران شد.
عطاالله نوریان، نویسنده و مترجم، رحمان هاتفی، شاعر و روزنامهنگار، فاطمه مدرسی تهرانی، مترجم، حسین اقدامی، نویسنده و مترجم، همگی در دهه ۶۰ در زندانهای ایران اعدام یا کشته شدند.
بسیاری از نویسندگان ایرانی هم در چهار دهه گذشته بازداشت و زندانی شدهاند. شهرنوش پارسیپور، داستاننویس سرشناس ایرانی، در دهه ۶۰ بیش از هفت سال از زندگی خود را در زندان اوین گذراند و بعد از آزادی کتاب «خاطرات زندان» را در خارج از ایران منتشر کرد.
هوشنگ ابتهاج (سایه)، شاعر و غزلسرا و محمود اعتمادزاده (بهآذین)، مترجم، از دیگر چهرههای ادبی زندانی در دهه ۶۰ بودند.
در ابتدای دهه ۷۰، علیاکبر سعیدی سیرجانی، نویسنده و پژوهشگر، پس از نوشتن نامهای سرگشاده به علی خامنهای بازداشت و مدتی بعد در بازداشت کشته شد.
در همین دهه نویسندگانی چون فرج سرکوهی ربوده و مدتها بازداشت و زندانی شدند. بسیاری از نویسندگان نیز با احضار و تهدید دستگاههای حکومتی مواجه شدند.
پس از این بود که از اواسط دهه ۷۰ سرکوب نویسندگان در خارج از زندان هم با اعمال فشار، تهدید و کشتار ادامه یافت.
احمد میرعلایی، غفار حسینی، احمد تفضلی، ابراهیم زالزاده، حمید حاجیزاده و فرزند خردسالش کارون، پیروز دوانی، مجید شریف، محمد مختاری و محمدجعفر پوینده از جمله نویسندگان و مترجمانی بودند که در جریان قتلهای زنجیرهای دهه ۷۰ کشته شدند.
دهههای ۸۰ و ۹۰ دوران موجهای پیاپی و گسترده بازداشت نویسندگان و مترجمان در کنار روزنامهنگاران و فعالان مدنی بود که پس از اعتراضات دی ۹۶، آبان ۹۸ و اعتراضات زن، زندگی، آزادی همچنان ادامه دارد و منجر به بازداشت و زندانی شدن دهها نویسنده، شاعر و مترجم در ایران شده است.
ماشین سرکوب جمهوری اسلامی حتی در زندان هم به آزار نویسندگان ادامه میدهد و آنها را چون بسیاری از زندانیان سیاسی و عقیدتی، از دسترسی به وکیل، ارتباط با خانواده و خدمات درمانی محروم میکند.
در اثر همین آزارهای سیستماتیک بود که بکتاش آبتین، شاعر و مستندساز عضو کانون نویسندگان ایران، دیماه ۱۴۰۰ در پی امتناع و تاخیر قوه قضائیه و سازمان زندانها در اعزام او به بیمارستان و محرومیت از درمان جان خود را از دست داد.
در سال ۲۰۲۵ شرایط در ایران وخیمتر شده و تنها در چهار ماه نخست این سال، دستکم ۱۹ شاعر و نویسنده بازداشت یا بازجویی شدهاند.
در جریان این بازداشتها تعدادی از نویسندگان با احکام «اعدام» مواجه شدهاند. مهدی بهمن، داستان نویس و نگارگر، پس از بازداشت در سال ۱۴۰۱ به اعدام محکوم شد، اما پس از نقض این حکم و با تحمل ۳ سال حبس، از زندان اوین آزاد شد.
پیمان فرحآور، شاعر اهل گیلان نیز که از شهریور ۱۴۰۳ بازداشت و زندانی شده، بهتازگی به اعدام محکوم شده و در معرض خطر است.
در مرداد ماه امسال هم احسان رستمی، مترجم و ناشر، مرجان اردشیرزاده، مترجم، حسن توزندهجانی، شاعر و چند تن از همکارانشان بازداشت و زندانی شدند.
در هفتههای اخیر هم موج دیگری از بازداشت و احضار نویسندگان، مترجمان و پژوهشگران در ایران شدت گرفته است که به دستگیری چندروزه پرویز صداقت، مهسا اسداللهنژاد و شیرین کریمی و احضار و اعمال فشار بر پژوهشگرانی چون محمد مالجو منجر شد.
سانسور و سرکوب بخشی جداییناپذیر از جمهوری اسلامی است و در ایران نویسندگان، مترجمان، شاعران و پژوهشگران بهشدت با خطر بازداشت، زندان، شکنجه، آزار قضایی، تهدید، احضار، صدور حکم اعدام و مرگ مواجهاند.