با وجود سالها تبلیغات رسمی درباره «همکاری استراتژیک»، آمارهای جدید نشان میدهد تجارت ایران و روسیه بهطور قابل توجهی کاهش یافته و روسیه از فهرست شرکای اصلی تجاری ایران خارج شده است.
فرود عسگری، رییس گمرک ایران، این تغییر را تایید کرد اما رقم دقیق مبادلات در نیمه نخست سال مالی جاری (۲۱ مارس تا ۲۲ سپتامبر) را اعلام نکرد. با این حال، دادههای اتاق بازرگانی ایران نشان میدهد تجارت دوجانبه در پنج ماه نخست سال کمتر از ۱.۱ میلیارد دلار بوده است، معادل تنها ۴.۵ درصد از کل تجارت غیرنفتی ایران.
این در حالی است که دو کشور در سال ۲۰۲۳ توافق کرده بودند مبادلات تجاری سالانه را پس از جنگ اوکراین و تحریمهای غرب به ۴۰ میلیارد دلار برسانند. تجارت ایران و روسیه در سال گذشته حدود ۲.۵ میلیارد دلار بود.
بزرگنماییها
در پی انتشار گزارشهایی مبنی بر سقوط روسیه از فهرست شرکای اصلی تجاری ایران، محمدعلی دهقان، معاون وزیر صمت، اعلام کرد صادرات ایران به روسیه در پنج ماه نخست سال جاری ۳۰ درصد افزایش یافته و «به یک میلیارد دلار نزدیک شده است».
با این حال، آمار اتاق بازرگانی نشان میدهد رقم واقعی کمتر از نصف این مقدار بوده است.
تهران همواره کوشیده روابط خود با مسکو را بهعنوان یک اتحاد عمیق استراتژیک جلوه دهد، اما منتقدان میگویند روسیه به ایران تنها بهعنوان ابزاری در تقابل خود با غرب مینگرد.
محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه پیشین ایران، اخیراً گفته بود روسیه در مذاکرات ایران و غرب «سنگاندازی» میکند و هرگونه بهبود در روابط تهران و غرب را «خط قرمز» خود میداند.
با وجود امضای بیش از صد تفاهمنامه و قرارداد در بخش نفت و گاز، مسکو هیچیک از آنها را اجرایی نکرده و سرمایهگذاریهای وعده دادهشده در زیرساختهای لجستیکی ایران نیز انجام نشده است.
با این حال، دو هفته پیش روسیه «توافق جامع راهبردی» خود با تهران را فعال کرد، توافقی که تمرکز آن بر همکاریهای نظامی و امنیتی است نه تجارت یا سرمایهگذاری.
روسیه در سال ۲۰۱۸، پس از خروج ترامپ از توافق هستهای و بازگشت تحریمهای آمریکا، وعده ۴۰ میلیارد دلار سرمایهگذاری در ایران را داده بود، اما این وعده نیز هرگز تحقق نیافت. چنین توافقهایی بیش از آنکه هدفشان توسعه همکاریهای اقتصادی واقعی باشد، تلاشی برای تشویق تهران به مقاومت در برابر فشارهای غرب و نمایش ظاهری قدرت و عدم انزوا در داخل و خارج است.
کاهش گستردهتر تجارت
بر اساس دادههای گمرک، صادرات غیرنفتی ایران در نیمه نخست سال مالی به حدود ۲۶ میلیارد دلار رسید که نسبت به سال گذشته تغییری نداشته، در حالی که واردات با کاهش ۱۵ درصدی به ۲۸.۳ میلیارد دلار رسیده است.
عراق همچنان دومین بازار صادرات غیرنفتی ایران پس از چین است، اما صادرات به این کشور ۱۲ درصد کاهش یافته و به ۴.۵ میلیارد دلار رسیده که بیشتر شامل مواد غذایی است. اواخر سپتامبر، عراق واردات ۴۴ نوع کالای کشاورزی و دامی را برای حمایت از تولیدکنندگان داخلی خود ممنوع کرد و این تصمیم صادرات ایران را بیش از پیش کاهش داد.
اکنون سهچهارم کل صادرات ایران تنها به پنج کشور چین، عراق، امارات، ترکیه و افغانستان انجام میشود که نشاندهنده تمرکز شدید و انزوای روبهرشد تجارت ایران است.
در بخش واردات نیز الگوی مشابهی دیده میشود: برای نخستین بار، ۸۰ درصد واردات ایران از پنج کشور امارات، چین، ترکیه، هند و آلمان تامین شده است.
این روند برای تهران در آستانه بازگشت تحریمهای سازمان ملل نگرانکننده است، زیرا اگر تجارت با روسیه بهبود نیابد، تقریباً تمام تخممرغهای اقتصادی ایران در سبد چین قرار خواهد گرفت.