فراتحلیلی تازه از پژوهشهای داخلی و خارجی درباره «شرمساری از بدن» در نوجوانان نشان میدهد رسانهها، شبکههای اجتماعی، فشارهای فرهنگی و خانوادهها بیشترین سهم را در شکلگیری این تجربه دارند و پیامدهای روانی قابل توجهی بر جای میگذارند.
فاطمه رازکردان شراهی و افسانه کمالی، نویسندگان این پژوهش از دانشگاه الزهرا، با مرور منظم متون و تجمیع یافتهها، تصویری از سازوکار شرمساری از بدن ارائه کردند.
بر اساس یافتههای این مطالعه که در آخرین شماره نشریه «مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران» منتشر شد، بازنمایی «بدن ایدهآل» در رسانه و فضای مجازی میل به مقایسه را افزایش میدهد.
داوری همسالان و تذکرهای ظاهربینانه در خانواده نیز این چرخه را تقویت میکند و پیامدهایی مانند نارضایتی از ظاهر، اضطراب و الگوهای ناسالم تغذیه را در پی دارد.
بر اساس نتایج این فراتحلیل، موضوع «شرمساری از بدن» از سال ۲۰۱۸ وارد ادبیات نوجوانی شد و تا ۲۰۲۴ رشد چشمگیری پیدا کرد.
بیشتر مطالعات انجامشده در این حوزه به رشتههای روانشناسی و روانشناسی اجتماعی تعلق دارند و توجه به این موضوع در نشریات ایرانی و بینالمللی نیز طی این سالها روندی فزاینده یافته است.
عاملهای شرمساری از بدن
این پژوهش تایید میکند که پدیده شرمساری از بدن در میان نوجوانان شایع است. مهمترین منشاء این پدیده رسانهها و شبکههای اجتماعی، فشارهای اجتماعی و فرهنگی، و سپس خانوادهها هستند.
بر اساس ترکیب یافتهها، روایتهای مسلط از زیبایی و بدن ایدهآل در رسانه و فضای مجازی، میل به مقایسه را شدت میبخشد و در کنار داوری همسالان و اعضای خانواده، احساس «ناکافی بودن» و «نارضایتی از ظاهر» را تقویت میکند.
دادههای تجمیعی همچنین نشان میدهد که در منابع داخلی و خارجی، رسانهها و فشارهای فرهنگی، پرتکرارترین عوامل موثر در شکلگیری شرمساری از بدن بودهاند.
پیامدها و خلاءها در سطح سیاستگذاری
از پیامدهای برجسته شرمساری از بدن میتوان به کاهش عزت نفس، افسردگی و اضطراب، خودسرزنشی، الگوهای ناسالم تغذیه و در برخی موارد میل به خودکشی اشاره کرد.
به گفته نویسندگان، اکثر مطالعات انجامشده پیامدهای روانی شرمساری از بدن را برجسته میکنند، در حالی که نقش زمینههای اجتماعی و فرهنگی در تولید شرمساری و راهکارهای پیشگیرانه کمتر مورد توجه قرار میگیرند.
یافتههای تحقیق بر لزوم اتخاذ سیاستهای اجتماعی و آموزشی مانند تقویت سواد رسانهای نوجوانان و والدین، آموزش درباره ساخت اجتماعی بدن و طراحی مداخلات مدرسهمحور برای کاهش مواجهههای آسیبزا تاکید دارند.
جنسیت و تمرکز نمونهها
در بیشتر پژوهشهای مورد مطالعه، تمرکز اصلی بر دختران نوجوان بوده و مطالعهای که تنها پسران را دربر بگیرد، انجام نشده است.
پژوهشگران میگویند این تمرکز تا حدی بازتاب این تصور است که شرمساری از بدن در میان دختران بیشتر دیده میشود. با این حال، آنان تاکید میکنند برای شناخت دقیقتر این پدیده، بررسی تجربه پسران نیز ضروری است.
این فراتحلیل برای شناخت دقیقتر پدیده «شرمساری از بدن»، ۵۱ پژوهش، شامل ۱۱ منبع داخلی و ۴۰ منبع بینالمللی، را از هشت پایگاه علمی مورد بررسی قرار داده است.
این پژوهش شرمساری از بدن در دوران نوجوانی را پدیدهای «چندلایه» توصیف میکند و یادآور میشود که بازنمایی بدن در رسانهها، هنجارهای فرهنگی، داوری همسالان و شیوه ارتباط خانواده با فرزند، همزمان با تغییرات بدنی این دوره در هم میآمیزند و احساس نارضایتی از ظاهر را تشدید میکنند.
پژوهشگران معتقدند برای مقابله با این روند، رویکردها باید از بررسی صرف روانشناختی به سمت مداخلات اجتماعی تغییر یابد و به شکلگیری نگرش واقعبینانهتر نسبت به بدن و کاهش فشارهای فرهنگی کمک کند.