برگزاری انتخابات عراق در فضایی صورت میگیرد که بیاعتمادی عمومی، تحریم جریان صدر و رقابت شدید ایران و آمریکا بر آن سایه انداخته است؛ رأیگیریای که بیش از تعیین ترکیب پارلمان، آزمونی برای مشروعیت نظام سیاسی و توان بغداد در عبور از بحرانهای انباشته کشور است.
رایگیری از صبح سهشنبه ۲۰ آبان در سراسر عراق آغاز شد و قرار است ساعت ۱۸ به وقت محلی به پایان برسد.
انتخابات پارلمانی عراق که برای تعیین ۳۲۹ کرسی مجلس نمایندگان برگزار میشود، در ظاهر یک فرایند معمول دموکراتیک است اما در واقع در بستری از شکافهای ساختاری انجام میشود. این انتخابات ششمین انتخابات سراسری عراق پس از ۲۰۰۳ است، اما برخلاف دورههای پیشین، نشانههای امید به اصلاحات چشمگیر کمتر از همیشه دیده میشود.
رایگیری ویژه نیروهای امنیتی و آوارگان چند روز قبل انجام شد. طبق اعلام مقامات، بیش از ۲۱ میلیون نفر کارت رایگیری دریافت کردهاند، اما انتظار مشارکت قابل توجه در این انتخابات وجود ندارد. در بسیاری از شهرها، افکار عمومی انتخابات را نه فرصتی برای تغییر، بلکه تکرار همان نظم سیاسی کهنه میدانند.
تحریم جریان صدر؛ ضربهای که فضای رایگیری را تغییر داد
یکی از مهمترین عوامل شکلدهنده انتخابات امسال، غیبت پر صدای جریان صدر است. مقتدی صدر که در یک دهه گذشته بارها مسیر تشکیل دولت در عراق را تغییر داده، این بار تصمیم گرفت رقابت را بهطور کامل تحریم کند.
این تحریم تنها یک بیانیه سیاسی نبود؛ وزن اجتماعی و انتخاباتی صدر بهحدی است که عدم حضور او میتواند آرایش کل پارلمان را تغییر دهد و مشروعیت نظام سیاسی را با پرسشهای جدی مواجه کند.
بسیاری از ناظران معتقدند بخش قابلتوجهی از رایدهندگان سنتی صدر پای صندوق نرفتهاند و این امر میتواند به سود گروههایی تمام شود که شبکههای سازمانیافتهتر و نفوذ بیشتری در ساختار دولت دارند. غیبت جریان صدر همچنین احتمال اعتراضهای پس از انتخابات را افزایش میدهد، زیرا بخشی از جامعه ممکن است دولت جدید را بازتابدهنده اراده مردم ندانند.
افکار عمومی ناامید؛ چرا عراقیها دیگر به صندوق رای اعتماد ندارند؟
زمینه اجتماعی انتخابات روز ۲۰ آبان بیش از هر چیز در سایه نارضایتی عمیق و انباشتهشده مردم شکل گرفته است. فساد گسترده در دستگاههای دولتی، قطعی مداوم برق، بحران آب، بیکاری جوانان و ناتوانی دولتهای پیاپی در بهبود خدمات عمومی باعث شده که بسیاری از عراقیها صندوق رای را راهحل مشکلات خود ندانند.
جنبش اعتراضی «تشرین» در سالهای ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ نقطه عطفی در این بیاعتمادی بود. جوانانی که آن زمان برای اصلاحات به خیابان آمدند، اکنون بخش بزرگی از رایدهندگان بالقوهاند اما تجربه سالهای گذشته نشان داده این اعتراضها نتیجه ملموسی در ساختار قدرت نداشته است. از نگاه بسیاری از شهروندان، انتخابات بیشتر یک جابهجایی صوری بین احزاب تثبیتشده است تا فرصتی برای تولد سیاستمداران تازه یا تغییر واقعی.
نظام سیاسی عراق چگونه کار میکند؟
برای درک اینکه چرا بسیاری از عراقیها به انتخابات بدبیناند، باید به چارچوب سیاسی کشور نگاه کرد. از سال ۲۰۰۳ تاکنون، ساختار قدرت بر اساس سهمیهبندی قومی و مذهبی تعریف شده است؛ شیعیان، سنیها و کردها هر کدام سهم مشخصی از قدرت دارند و هیچ دولتی بدون ائتلاف پیچیده میان این سه قطب تشکیل نمیشود. نتیجه این الگو، شکلگیری دولتهایی شکننده و ائتلافهایی کوتاهمدت است که بیشتر درگیر حفظ تعادلهای درونیاند تا حل مشکلات مردم.
در چنین مدلی، پارلمانهای جدید معمولا نتوانستهاند اصلاحات ساختاری انجام دهند و اغلب به ادامه مسیر دولتهای قبلی منتهی شدهاند. انتخابات امسال نیز از این قاعده مستثنا نیست و بعید است نتیجه آن بتواند این الگوی سختجان را تغییر دهد.
تاثیر منطقه؛ نقش ایران، آمریکا و تنشهای جدید خاورمیانه
انتخابات سهشنبه تنها یک رویداد داخلی نیست. عراق یکی از حساسترین میدانهای رقابت ایران و ایالات متحده است و نتیجه رایگیری میتواند میزان نفوذ هر یک از این دو قدرت را افزایش یا کاهش دهد. علاوه بر این رقابت، جنگهای منطقهای اخیر از جمله تحولات لبنان، تنشهای فزاینده ایران و اسرائیل، و تغییرات پس از سقوط حکومت بشار اسد در سوریه، همگی عراق را به صحنهای شکنندهتر تبدیل کردهاند.
یکی از مسائل کلیدی پیشروی دولت آینده، نحوه تعامل با نیروهای حشد شعبی و گروههای مسلح نزدیک به ایران است؛ موضوعی که نهتنها بر امنیت داخلی بلکه بر سیاست خارجی عراق نیز اثر مستقیم دارد.
از سوی دیگر، حضور نیروهای آمریکایی و آینده روابط بغداد و واشینگتن همچنان از چالشهای اصلی سیاستگذاران عراقی خواهد بود.
چالش دولت آینده؛ از خدمات عمومی تا بحرانهای اقلیمی
هر حزبی که در نهایت ائتلاف بزرگ دولت را هدایت کند، با مجموعهای از چالشهای فوری و بلندمدت روبهرو خواهد شد.
بحران خدمات عمومی همچنان مطالبه اول مردم است. قطعی برق، کمبود آب، آلودگی ناشی از نفتسوزی و زیرساختهای فرسوده در بسیاری از استانها زندگی روزمره را مختل کرده است. در کنار این بحرانها، عراق با تهدیدهای اقلیمی جدی شامل خشکسالی، کاهش سطح آب دجله و فرات و مهاجرت داخلی ناشی از تغییرات آبوهوایی مواجه است.
دولت آینده مجبور خواهد بود در زمانی کوتاه تصمیمهای بزرگی بگیرد، در حالی که با ائتلافی شکننده و فشار گروههای مسلح روبهروست. تجربه دولتهای پیشین نشان داده که همزمانی این بحرانها با ساختار قدرت مبتنی بر سهمیهبندی، کارآمدی هر دولتی را به شدت محدود میکند.
اگر مشارکت پایین باشد چه رخ میدهد؟
یکی از مهمترین پرسشهای انتخابات فعلی، میزان مشارکت نهایی است. در انتخابات گذشته، مشارکت به پایینترین حد از سال ۲۰۰۵ رسید و بسیاری از تحلیلگران انتظار دارند روند نزولی ادامه یابد.
مشارکت پایین میتواند نتیجه انتخابات را از نظر اجتماعی بیاعتبار و دولت آینده را با بحرانی فوری در مشروعیت روبهرو کند. اگر ترکیب پارلمان جدید از دل مشارکت کم بیرون بیاید، احتمال اعتراضهای مردمی و افزایش شکاف میان دولت و جامعه بالا میرود. همچنین تحریم جریان صدر این خطر را تشدید میکند که بخش بزرگی از جامعه احساس کند در شکلدهی به دولت آینده سهمی نداشته است.
انتخابات سهشنبه چه معنایی برای فردای عراق دارد؟
با وجود تمام فشارها و تردیدها، انتخابات سهشنبه همچنان یکی از مهمترین ابزارهای انتقال مسالمتآمیز قدرت در عراق است. اما آنچه این انتخابات را سرنوشتساز میکند، نه تنها شمار کرسیهایی است که هر حزب به دست میآورد، بلکه میزان توان دولت آینده برای پاسخ به بحرانهای انباشته کشور است.
اگر دولت جدید نتواند خدمات عمومی را بهبود بخشد، نقش گروههای مسلح را مهار کند و از رقابتهای منطقهای فاصله بگیرد، احتمال دارد عراق دوباره وارد چرخهای از بنبست سیاسی شود؛ چرخهای که در چهار سال گذشته بارها تکرار شده است. اما اگر دولت آینده حتی گامهایی محدود اما واقعی در اصلاحات بردارد، ممکن است اعتماد ازدسترفته بخشی از جامعه دوباره احیا شود.
آینده عراق، مانند گذشتهاش، وابسته به توازن ظریفی میان سیاست، امنیت و مطالبات اجتماعی است؛ توازنی که انتخابات امروز تنها نخستین آزمون آن خواهد بود.