ماههاست شاخص کیفیت هوا در هویزه در استان خوزستان میان وضعیت «ناسالم» و «بسیار ناسالم» در نوسان است و سلامت دهها هزار شهروند با خطرات جدی مواجه شده است. این سطح از آلودگی هوا در هویزه از کجا ناشی میشود؟ در این گزارش تیم راستیآزمایی ایراناینترنشنال به این پرسش پاسخ میدهد.
به گزارش رسانههای داخلی، شاخص کیفی هوا در ساعت هفت صبح شنبه ۱۰ آبان در پنج شهر استان خوزستان بهدلیل آلودگی بالا در وضعیت «قرمز» قرار گرفت.
در هویزه این شاخص به ۱۷۹ رسید و لقب یکی از آلودهترین شهرهای ایران را برای هفتهها و ماههای متوالی به خود اختصاص داد.
تاکنون از صنایع، آتشسوزی بخش عراقی هورالعظیم، آتش زدن کاه و کلش مزارع کشاورزی، آتشسوزی مزارع برنجکاری، آتش زدن مزارع نیشکر، آتشسوزی در محل قدیمی پسماند و آلایندههای خودروها بهعنوان عوامل آلودگی هوای خوزستان یاد شده است.
محمد جواد اشرفی، مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان، ششم آبان با اشاره به آلودگی هوای ناشی از خودسوزی بخش عراقی تالاب هورالعظیم گفت: «شهرستان هویزه بهشدت تحت تاثیر انتشار دود ناشی از آتشسوزی در بخش عراقی تالاب هورالعظیم قرار دارد.»
او علت اصلی این وضعیت را تامین نشدن حقآبه تالاب از سوی کشور عراق برشمرد.
خودسوزی تالاب به چه معناست؟
تالابها، بهویژه آنهایی که خاک آلی عمیق دارند، میتوانند در شرایط خشکسالی طولانیمدت، خود به خود مشتعل شوند و آتشسوزیهای مداوم و کمدما را تجربه کنند.
این پدیده خودگرمایی از ترکیبی از فعالیتهای بیولوژیکی و اکسیداسیون شیمیایی ناشی میشود.
عامل اصلی که به تالابها اجازه میدهد خود به خود مشتعل شوند، کاهش قابل توجه رطوبت آنها در پی خشکسالی است.
بهطور معمول سطح بالای آب از آتشسوزی جلوگیری میکند، اما هنگامی که مواد آلی به اندازه کافی خشک میشوند، بهشدت قابلیت اشتعال دارند.
تیم راستیآزمایی ایراناینترنشنال با بررسی دادههای ماهوارهای سامانه کنترل و نظارت بر آتشسوزیهای ناسا، دامنه آتشسوزیهای پنج ماه گذشته در تالاب هورالعظیم را به تصویر کشیده است.
بر اساس این تصاویر، میتوان وقوع آتشسوزیهای گسترده و مداوم در ماههای گذشته در این تالاب را تایید کرد.
تالاب مرزی هورالعظیم کجاست و چه اهمیتی دارد؟
تالاب مرزی هورالعظیم که در عراق به آن هورالحویزه گفته میشود، آخرین بازمانده تالابهای بینالنهرین با بیش از ۳۰۰ هزار هکتار مساحت است.
یکسوم این تالاب در ایران و دوسوم آن در عراق قرار دارد و بهویژه بهعنوان زیستگاه هزاران پرنده مهاجر از جمله فلامینگوها، از اهمیت اکولوژیک چشمگیری برخوردار است.
بخش ایرانی تالاب
هورالعظیم یک تالاب و منطقه حفاظتشده با مساحت حدود ۱۲۰ هزار و ۳۰۳ هکتار است که در غرب استان خوزستان در انتهای رود کرخه در منطقه مرزی دشت آزادگان واقع شده است.
این منطقه مرداد ۱۳۹۰ در فهرست مناطق تحت حفاظت سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفت.
سال ۱۳۸۷ وقتی بیش از هفت هزار هکتار از اراضی هور برای نخستین بار در اختیار وزارت نفت قرار گرفت، با مصوبه شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی بخشهای وسیعی از هور خشکانده شد تا چینیها نفت را ارزانتر استخراج کنند.
ناصر مهداوی، عضو شورای شهر اهواز، ۹ دی ۱۴۰۰ با انتقاد از «استعمار نوین» خوزستان از سوی حکومت گفت کشف میدانهای نفتی جدید برای مردم این استان «عزا» است و جز آلودگی و بیماری چیز دیگری ندارد.
او افزود: «مگر نگفتند و ننوشتند که با دستور بالا و برای خوشآمد چینیها تالاب هورالعظیم را خشک کردند؟»
مسدود کردن پل شط علی و خشکاندن حوضچههای سه، چهار و پنج در سال ۱۳۸۹ بخشی از آسیبهای جدی جمهوری اسلامی به تالاب هورالعظیم است، چرا که در پی این عملیات بستر تالاب به کانون گرد و غبار در خوزستان تبدیل شد.
میدانهای نفتی آزادگان و سهراب در این منطقه قرار دارند. میدان نفتی یاران (شمالی و جنوبی) نیز با مساحت حدود ۱۱۰ کیلومتر مربع در غرب میدان نفتی آزادگان در هورالعظیم واقع است.
میدان آزادگان علیرغم داشتن مجوز برای تنها ۷۵ حلقه چاه نفت، تاکنون بیش از ۳۰۰ حلقه چاه در هورالعظیم حفاری کرده است.
گزارشها حاکی از آن است که مدیران نفتی قصد دارند ۴۲۰ حلقه چاه دیگر در این منطقه احداث کنند.
بخش عراقی تالاب
مردابهای این تالاب در نزدیکی محل تلاقی رودخانههای دجله و فرات واقع شدهاند. از نظر تاریخی، مردابها پناهگاه مهمی برای جنبشهای مقاومت در زمان حکومت صدام حسین به شمار میرفتند.
در طول دهه ۱۹۹۰، حکومت صدام در تلاش برای سرکوب جمعیت عربهای تالابی و مهار مخالفتها، بخش قابل توجهی از تالابها را زهکشی کرد که به تخریب اکولوژیکی و آوارگی جوامع محلی انجامید.
پس از سقوط حکومت صدام حسین در سال ۲۰۰۳، تلاشها برای احیای مردابها آغاز شد.
با این حال، چالشهایی زیادی در این مسیر وجود دارد، از جمله کاهش جریان آب از رودخانههای دجله و فرات بهدلیل سدسازی در بالادست در ترکیه و سوریه که بر سطح و کیفیت آب مردابها تاثیر میگذارد.
فعالیتهای صنعتی، روانآبهای کشاورزی و نشت نفت از میدانهای اطراف نیز در تخریب محیط زیست این منطقه نقش دارند.
این تالابها در درجه اول به وسیله رودخانه دجله تغذیه میشوند، اما مدیریت آب در عراق و ایران بر جریان آب به منطقه تاثیر گذاشته است.
پروژههایی مانند ساخت سد در کشورهای بالادست، بهویژه پروژه آناتولی جنوب شرقی ترکیه، میزان آب ورودی به تالابها را کاهش داده و به تنش اکولوژیکی دامن زده است.
نقش ترکیه در آلودگی هوای خوزستان و بصره
پروژه جنوب شرقی آناتولی (GAP) که از سوی ترکیه در دهه ۱۹۸۰ آغاز شد، تاثیر زیادی بر جریان رودخانه دجله داشته است.
این پروژه شامل ساخت سدها و نیروگاههای برقآبی در امتداد رودخانههای دجله و فرات است که مهمترین آنها سد آتاتورک در فرات و سد ایلیسو در دجله هستند.
این سدها بهطور قابل توجهی جریان طبیعی رودخانهها را تغییر میدهند و مقادیر زیادی از آب را برای آبیاری، تولید برق و کنترل سیلاب ذخیره میکنند.
سد ایلیسو بهویژه تاثیر مستقیمتری بر رودخانه دجله دارد و باعث کاهش میزان آبی میشود که به عراق، بهخصوص مناطق جنوبی آن، میرسد.
این کاهش جریان آب، بهویژه در فصلهای خشک، بحرانهای آبی در جنوب عراق و همچنین در هورالعظیم و استان بصره ایجاد کرده است.
آبپاشی ایران و عراق بر روی تالاب
رسانههای عراقی ۲۷ مهر نوشتند در پی بحرانهای زیستمحیطی و تغییرات اقلیمی که هورالعظیم را تهدید میکند، نشست مشترکی میان مقامات عراقی و ایرانی در وزارت امور خارجه عراق برگزار شده است.
پیش از آن، فرهاد قلینژاد، معاون اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان، ۲۷ تیر ۱۴۰۳ از سرایت آتش از بخش عراقی تالاب هورالعظیم به بخش ایرانی خبر داد.
او افزود: «نامهنگاریهای فراوانی با وزارت خارجه کشورمان و عراق برای کمک به مهار آتشسوزی کردهایم، اما مشکل وجود دارد.»
همچنین محمدرضا موالیزاده، استاندار خوزستان، تابستان گذشته از آغاز عملیات اطفای حریق در بخش عراقی تالاب هورالعظیم با هواپیماهای آبپاش خبر داد و گفت این عملیات با همکاری سپاه پاسداران در حال انجام است و تاکنون حدود ۱۶۰ هزار لیتر آب بهوسیله هواپیماهای آبپاش برای مهار آتش تخلیه شده است.
بحرانی که با گذشت زمان وخیمتر میشود
این نخستین بار نیست که شهرهایی در ایران قربانی آتشسوزی در بخش عراقی هورالعظیم میشوند.
مدیرکل اداره محیط زیست استان خوزستان ۳۱ شهریور ۱۴۰۲ گفته بود: «تنها در ماه جاری دستکم ۶۳۰ هکتار از نیزارهای بخش عراقی این تالاب در آتش سوخته و نابود شده است.»
او از «تغییرات اقلیم، خشکی تالابها و بارش کم» بهعنوان دلایل اصلی این آتشسوزیها نام برد و اعلام کرد مهار این پدیده و جلوگیری از آسیب دیدن محیط زیست ایران به پیگیریهای دیپلماتیک وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی نیاز دارد.
خوزستانی که هشت سال مورد هجوم ارتش صدام بود، حالا سالهاست در خط مقدم جبهه دیگری قرار گرفته است.
بیش از ۲۲ سال است که ریزگردهای حاصل از خشک شدن یا «خشک کردن» تالاب هورالعظیم، مهمان ناخوانده ریههای خوزستان است؛ تا جایی که شهرهای این استان بیشترین آمار روزهای آلوده در سال را به خود اختصاص میدهند و حالا دود ناشی از آتشسوزیهای هورالعظیم هم به آن اضافه شده است.
هورالعظیم آنقدر گسترده و روند خشکشدنش آنچنان سریع است که اگر برای تامین آب آن چارهای اندیشیده نشود، احتمال دارد آتشسوزیهای مکرر آن نیز همچون ریزگردها سالها ادامه یابد.