بریتانیا، فرانسه و آلمان سرانجام پنجشنبه شش شهریور روند ۳۰ روزه بازگرداندن تحریمهای سازمان ملل علیه ایران را آغاز کردند. جمهوری اسلامی این اقدام را محکوم کرده است.
اکنون با فعال شدن فرآیند بازگرداندن تحریمهای سازمان ملل متحد که در پی توافق هستهای سال ۲۰۱۵، موسوم به برجام، به حالت تعلیق درآمده بود چه اتفاقی خواهد افتاد؟
خبرگزاری رویترز در گزارشی به این سوال پاسخ داده است.
توافق هستهای ۲۰۱۵ چه بود؟
بسیاری از کشورها مظنون بودند که جمهوری اسلامی بهدنبال تولید سلاح هستهای است؛ اگرچه تهران این موضوع را همواره رد کرده است.
جمهوری اسلامی در سال ۲۰۱۵ با بریتانیا، فرانسه، آلمان، آمریکا، روسیه و چین توافقی موسوم به «برجام» (برنامه جامع اقدام مشترک) را امضا کرد که بهموجب آن تحریمهای سازمان ملل، آمریکا و اروپا لغو شد و در مقابل، تهران پذیرفت برنامه هستهای خود را محدود کند.
شورای امنیت سازمان ملل با تصویب قطعنامه ۲۲۳۱ این توافق را در ژوئیه ۲۰۱۵ تایی کرد. با این حال، در این قطعنامه امکان استفاده از سازوکاری موسوم به «اسنپبک» یا «مکانیسم ماشه» برای بازگرداندن تحریمهای تعلیقشده در نظر گرفته شده است. اعتبار این قطعنامه ۲۸ مهرماه امسال ( ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵) به پایان میرسد.
مکانیسم ماشه چیست؟
براساس برجام، اگر طرفها نتوانند اختلافات مربوط به «عدم پایبندی اساسی ایران» را حل کنند، هر عضو توافق میتواند از طریق شورای امنیت سازمان ملل روند بازگشت تحریمها را آغاز کند.
اکنون که این روند فعال شده است، شورای امنیت باید ظرف ۳۰ روز درباره ادامه تعلیق تحریمها رأیگیری کند. تصویب این قطعنامه به حداقل ۹ رأی موافق و وتو نشدن آن از سوی اعضای دائم یعنی آمریکا، روسیه، چین، بریتانیا و فرانسه نیاز دارد.
با توجه به موضع سه کشور اروپایی، احتمال تصویب چنین قطعنامهای عملاً منتفی است و در نتیجه، تمامی تحریمهای سازمان ملل علیه جمهوری اسلامی اواخر سپتامبر ـ ۳۰ روز پس از آغاز روند فعال کردن مکانیسم ماشه ـ دوباره برقرار خواهد شد، مگر اینکه شورای امنیت اقدام دیگری انجام دهد.
چه تحریمهایی بازمیگردد؟
با اجرای مکانیسم ماشه، تمام تحریمهای مصوب شورای امنیت علیه ایران در شش قطعنامه سالهای ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ احیا خواهد شد، از جمله:
- تحریم تسلیحاتی
- ممنوعیت غنیسازی و بازفرآوری اورانیوم
- ممنوعیت پرتاب و توسعه موشکهای بالستیک قادر به حمل کلاهک هستهای و هرگونه انتقال فناوری و کمک فنی در این حوزه
- مسدودسازی داراییها و ممنوعیت سفر برای افراد و نهادهای ایرانی مشخصشده
- مجوز بازرسی محمولههای شرکت هواپیمایی ایرانایر و خطوط کشتیرانی جمهوری اسلامی برای جلوگیری از انتقال اقلام ممنوعه
آیا هنوز امکان جلوگیری از مکانیسم ماشه وجود دارد؟
بریتانیا، فرانسه و آلمان پیشنهاد کردهاند اجرای مکانیسم ماشه برای مدت محدودی به تعویق بیفتد تا فرصت بیشتری برای مذاکره و دستیابی به توافقی جدید فراهم شود، در حالیکه همچنان امکان بازگرداندن تحریمها در صورت پیشرفت برنامه هستهای ایران محفوظ بماند.
اگر جمهوری اسلامی شرایط سه کشور اروپایی از جمله آغاز همکاری کامل با آژانس بینالمللی انرژی اتمی و گفتوگوی مستقیم با آمریکا را بپذیرد، شورای امنیت باید قطعنامهای جدیدی صادر و مدت اعتبار قطعنامه ۲۲۳۱ را تمدید کند.
در این صورت، اجرای مکانیسم ماشه برای بازگرداندن تحریمهای سازمان ملل به تعویق خواهد افتاد. در تحولی غیرمنتظره، روسیه و چین پیشنویس یک قطعنامه را به شورای امنیت ارائه کردهاند که مهلت برجام را تا ۱۸ آوریل ۲۰۲۶ تمدید میکند.
این پیشنویس شامل بندی است که به گفته یک دیپلمات ارشد روس مانع از اقدام سه کشور اروپایی برای بازگرداندن تحریمها میشود. هنوز زمان رأیگیری برای این پیشنویس مشخص نشده است.
این پیشنویس برای تبدیل شدن به قطعنامه شورای امنیت نیازمند دستکم ۹ رأی موافق است و علاوه بر آن نباید از سوی دیگر اعضای دائم این شورا یعنی آمریکا، بریتانیا و فرانسه وتو شود.
نقش آمریکا در توافق هستهای
دونالد ترامپ، رییسجمهوری آمریکا، در سال ۲۰۱۸ توافق هستهای را «بدترین توافق ممکن» خواند و از آن خارج شد و تمامی تحریمهای آمریکا علیه ایران را بازگرداند.
در واکنش، جمهوری اسلامی نیز بهتدریج از تعهدات هستهای خود فاصله گرفت. ترامپ پس از بازگشت به کاخ سفید در بهمن ماه گذشته با صدور فرمانی کارزار «فشار حداکثری» را علیه جمهوری اسلامی از سر گرفت و از فعال شدن مکانیسم ماشه حمایت کرد. او گفته آماده توافق است، اما همزمان تهدید کرده در صورت عدم توقف برنامه هستهای ایران، آماده است بار دیگر از نیروی نظامی استفاده کند.
واکنش جمهوری اسلامی
وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی پنجشنبه شش شهریور در واکنش به اقدام فرانسه، آلمان و بریتانیا برای فعالسازی مکانیسم اسنپبک اعلام کرد که این اعلان «غیرقانونی، ناموجه و مغایر با قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت» است و آن را به «شدیدترین شکل» محکوم کرد.
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی نیز در پی فعال شدن مکانیسم ماشه گفت پاسخ این اقدام بهطور مقتضی داده خواهد شد. اما او درباره ماهیت و زمان چنین پاسخی توضیح نداد.
در برجام تصریح شده است که در صورت بازگشت تحریمها، ایران میتواند اجرای تعهدات خود را بهطور کامل یا جزئی متوقف کند.
آژانس بینالمللی انرژی اتمی گزارش داده جمهوری اسلامی بهطور چشمگیری غنیسازی اورانیوم را تا سطح ۶۰ درصد ـ نزدیک به خلوص ۹۰ درصدی موردنیاز برای سلاح هستهای ـ افزایش داده است.
کشورهای غربی میگویند چنین سطحی برای مصارف غیرنظامی ضروری نیست و هیچ کشوری بدون تولید بمب اتمی چنین کاری نکرده است، اما تهران تاکید میکند برنامه هستهایاش کاملاً صلحآمیز است.
موضع روسیه و چین
روسیه و چین میگویند سه کشور اروپایی روند حل اختلاف در چارچوب برجام را رعایت نکردهاند و بنابراین نمیتوانند مکانیسم ماشه را فعال کنند. اروپاییها این ادعا را رد میکنند.
مسکو و پکن هرچند میتوانند مانع اجرای تحریمها در داخل کشورهای خود شوند و هرگونه تلاش برای تنبیهشان را در شورای امنیت وتو کنند، اما قادر به جلوگیری از بازگشت خودکار تحریمهای سازمان ملل نیستند.
چرا آمریکا و جمهوری اسلامی مذاکره نمیکنند؟
گفتوگوهای غیرمستقیم میان تهران و واشینگتن پیشرفتی نداشته است. از آوریل، مذاکراتی میان جمهوری اسلامی و آمریکا برای یافتن راهحل دیپلماتیک جدید درباره برنامه هستهای تهران جریان داشت، اما این مذاکرات پس از حملات آمریکا و اسرائیل به تاسیسات هستهای و موشکی جمهوری اسلامی در خرداد ماه متوقف شد.
روند تحولات مربوط به فعال شدن مکانیسم ماشه و و اکنشها به آن را در صفحه زنده ایراناینترنشنال دنبال کنید.