توافق صلحی که با میانجیگری دونالد ترامپ میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان حاصل شده، پس از چند دهه جنگ و تنش میان دو کشور همسایه، نقطه عطفی مهم در قفقاز جنوبی به شمار میرود و به گفته کارشناسان، اهرم تازهای برای فشار ایالات متحده بر روسیه ایجاد میکند.
به نوشته روزنامه نیویورک پست، این توافق که روز جمعه توسط ترامپ اعلام شد، ایجاد یک کریدور ترانزیتی ۲۰ مایلی (بیش از ۳۲ کیلومتر) را در بر میگیرد که به طور رسمی «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بینالمللی» نامگذاری شده است.
این مسیر به شهروندان جمهوری آذربایجان اجازه میدهد بدون عبور از خاک ارمنستان مرکزی، مستقیماً به منطقه نخجوان — غربیترین نقطه کشورشان — دسترسی پیدا کنند.
لوک کافی، پژوهشگر ارشد اندیشکده هادسن، در گفتوگو با این روزنامه توضیح داد: «اگر به نقشه آذربایجان نگاه کنید، کشور به دو بخش مجزا تقسیم شده است؛ یک بخش آذربایجان اصلی است و بخش دیگر نخجوان که به شکل یک منطقه احاطهشده جداگانه قرار دارد. این را مانند رابطه آمریکا و آلاسکا تصور کنید، با این تفاوت که به جای کانادا، ارمنستان در میان آنها قرار گرفته است.»
به گفته کافی، آذربایجانیها از اواخر دهه ۱۹۸۰ و آغاز جنگ میان دو کشور، اجازه عبور از خاک ارمنستان را نداشتهاند و این امر مسیرهای تجاری به نخجوان را بسیار طولانیتر کرده است. در سال ۲۰۲۰، روسیه که با هر دو طرف روابط دارد، توافقی برای بازگشایی مسیر ترانزیتی از این منطقه ترتیب داد، اما این مسیر تحت کنترل آذربایجان نبود و صرفاً مشابه امکان عبور کالاهای آمریکا از طریق کانادا به آلاسکا عمل میکرد.
روابط سنتی ارمنستان با مسکو، که پیشتر بر حمایت گسترده کرملین متکی بود، در سالهای اخیر دچار تنش شد. نارضایتی ایروان بهویژه زمانی شدت گرفت که روسیه در سال ۲۰۲۳، هنگام حمله آذربایجان برای بازپسگیری منطقه قرهباغ — که بیش از دو دهه در اشغال ارمنستان بود — از مداخله به نفع ایروان خودداری کرد.
توافق جدید ترامپ که علاوه بر ایجاد مسیر، حق انحصاری آمریکا برای توسعه زیرساختها و فعالیتهای اقتصادی در طول این کریدور را نیز تضمین میکند، به گفته کارشناسان، فرصتی برای واشینگتن فراهم میآورد تا جای خالی مسکو را پر کند و نفوذ روسیه را در حیاط خلوت سنتیاش کاهش دهد؛ آن هم در حالی که ولادیمیر پوتین تمرکز خود را بر جنگ اوکراین و اهداف توسعهطلبانه در اروپا گذاشته است.
جان هاردی، مدیر برنامه روسیه در «بنیاد دفاع از دموکراسیها»، در این باره گفت: «اگر این توافق پابرجا بماند، نشانه روشنی از کاهش نفوذ روسیه در آنچه کرملین “خارج نزدیک” مینامد، خواهد بود. مسکو اکنون در مناقشهای که پیشتر نقش کلیدی در منجمد نگه داشتنش داشت و از آن به عنوان اهرم فشار بر طرفین استفاده میکرد، به حاشیه رانده شده است.»
پوتین بارها فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی را «انحلال روسیه تاریخی» و «بزرگترین فاجعه ژئوپلیتیکی قرن بیستم» خوانده است. تحقق این توافق، به گفته تحلیلگران، ضربهای نمادین و راهبردی به کرملین وارد میکند که سالها تلاش داشته نفوذ خود را در جمهوریهای سابق شوروی حفظ کند.
با این حال، هنوز روشن نیست که این توافق چه تاثیری بر جنگ اوکراین خواهد داشت. کافی در گفتوگو با نیویورک پست تاکید کرد: «روسیه از نقشآفرینی تازه آمریکا در قفقاز راضی نخواهد بود. مطمئنم این موضوع در مذاکرات میان واشینگتن و کرملین مطرح است و معلوم نیست پشت درهای بسته چه معاملههایی انجام شود.»
او افزود: «شاید بخشی از یک توافق بزرگتر برای کشاندن روسیه به میز مذاکره با اوکراین این باشد که آمریکا اجازه دهد یک شرکت روسی یا حتی خود روسیه در این مسیر ترانزیتی نقشی ایفا کند. با این کاخ سفید هیچ احتمالی را نمیتوان رد کرد — و این را به معنای منفی نمیگویم — اما نگاه آنها کاملاً معاملهمحور است. برایشان پرسش اصلی این است که چطور بهترین معامله را به دست بیاورند.»
در صورت اجرای کامل این توافق، به گفته کارشناسان، واشینگتن نه تنها یک مسیر تجاری و لجستیکی استراتژیک را به دست میآورد، بلکه کنترل بخشی از شبکه حملونقل قفقاز را در اختیار خواهد گرفت؛ منطقهای که سالها تحت نفوذ روسیه بوده و اکنون در حال تجربه تغییر موازنه قدرت به سود آمریکا است.