انتشار قابلیت «About This Account» (درباره این حساب) در شبکه اجتماعی ایکس که محل استقرار حساب کاربری را نشان میدهد، طی چند روز گذشته فضای «توییتر فارسی» را به لرزه انداخته است.
این قابلیت که با هدف افزایش شفافیت و مقابله با حسابهای جعلی ایجاد شد، در ایران به ابزاری برای آشکار شدن ابعاد گسترده اینترنت طبقاتی و تبعیض ساختاری در دسترسی به اینترنت بدون فیلتر تبدیل شده است.
پدیدهای به نام «اینترنت سفید» به دسترسی ویژه گروهی معدود از شهروندان به اینترنت بدون فیلتر اشاره دارد که سالها در اختیار نمایندگان مجلس، مدیران دولتی، فعالان سیاسی و حتی برخی خبرنگاران قرار داشته و ابعاد آن اکنون برای افکار عمومی آشکار شده است.
گزارشهای منتشرشده در برخی رسانهها، در کنار واکنشهای گسترده کاربران شبکههای اجتماعی، تصویری روشن از تبعیض سازمانیافته دیجیتال و پیامدهای اجتماعی آن ارائه میدهد.
طبق گزارش زومیت، نشریه اینترنتی در حوزه فناوری و تکنولوژی، شمار سیمکارتهای بدون فیلتر که سالها پیش کمتر از سه هزار عدد بود، پس از آغاز جنگ ۱۲روزه میان حکومت ایران و اسرائیل به حدود ۵۰ هزار مورد رسیده است؛ جهشی ۱۶ برابری که نشان میدهد این رانت دیجیتال حین بحران به سرعت گسترش یافت.
برخی منابع این نشریه حتی میگویند در اوج جنگ و بدون اطلاع مالکان، دستکم هزار سیمکارت سفید فعال شد.
زومیت در بررسی خود نشان میدهد که این دسترسی ویژه طی دولتهای مختلف، از دولت روحانی تا رئیسی و اکنون پزشکیان، به شکلهای متفاوتی ادامه داشته است.
در جریان اعتراضهای آبان ۱۳۹۸ که در دولت حسن روحانی و در واکنش به گرانش شدن بنزین رخ داد و به قطعی سراسری اینترنت طی چند روز متوالی منجر شد، برخی خبرنگاران، اینفلوئنسرهای اینستاگرامی و فعالان سیاسی همچنان به اینترنت نامحدود و بدون فیلتر دسترسی داشتند.
در دولت ابراهیم رئیسی این دسترسی محدودتر اما همچنان برقرار بود. در دولت مسعود پزشکیان نیز نهتنها تغییری در این سیاست ایجاد نشد، بلکه همزمان با جنگ، تعداد سیمکارتهای سفید بهشدت افزایش یافت؛ امری که نشان میدهد اینترنت طبقاتی یک سیاست ثابت و فرابخشی است، نه یک خطای مقطعی.
روزنامه شرق در گزارش تحلیلی خود توضیح میدهد که قابلیت جدید توییتر تنها یک ابزار اطلاعاتی نیست، بلکه به یک «سیگنال اجتماعی» تبدیل شده که نشان میدهد چه کسانی به اینترنت آزاد دسترسی داشتهاند و چه کسانی مجبور به استفاده از ویپیان بودهاند.
این قابلیت همچنین نشان داد برخی چهرههایی که بهظاهر از خارج از ایران فعالیت میکردند، در واقع از داخل ایران در شبکه اجتماعی توییتر فعال بودند.
اما آنچه بیش از همه توجه را جلب کرد، آشکار شدن دسترسی گسترده مدیران دولتی، نمایندگان مجلس و مجریان رسانههای حکومتی به «اینترنت سفید» بود؛ بسیاری از همان افرادی که سالها از فیلترینگ دفاع کرده یا دستکم از اعتراض به آن سر باز زده بودند.
شرق تاکید میکند که این اتفاق بحران شدیدی از بیاعتمادی ایجاد کرده و موج انتقادات بهجای مطالبهگری از دولت، به سمت خبرنگاران و برخی فعالان مدنی منحرف شده است.
در این فضای ملتهب، روایت الناز محمدی، خبرنگار روزنامه هممیهن، حاوی نکات جالبی است.
محمدی توضیح میدهد که از سال ۱۳۹۸ تاکنون همیشه با قرار گرفتن نامش در فهرست اینترنت بدون فیلتر مخالفت کرده بود و دلایلش را «پایبندی به برابری دسترسی و اخلاق حرفهای» عنوان میکند؛ زیرا نمیخواست بین خود و مردمی که روایتگر مشکلاتشان بود تفاوتی ایجاد شود.
اما به گفته او در جریان جنگ ۱۲روزه و همزمان با قطع گسترده اینترنت، تهیه گزارشهای میدانی، ارتباط با خانواده قربانیان و انتقال مطالب به تحریریه در عمل غیرممکن شده بود.
او مینویسد که پس از دو روز تردید و «تحت شرایط اضطراری» جنگی، با ثبت نام خود در فهرست موافقت کرد؛ تصمیمی که آن را نتیجه «استیصال حرفهای میداند، نه انتخابی از سر امتیازطلبی.»
با این حال طبق روایت او، اینترنت ویژه در آن دوره وصل نشد و محمدی با فیلترشکن کار را پیش برد.
خبرنگار روزنامه هممیهن میگوید چند ماه بعد این اینترنت «بهطور ناگهانی فعال شد» و او بلافاصله تلاش برای لغو آن را آغاز کرد، اگرچه با بروکراسی پیچیدهای مواجه شد.
محمدی تاکید میکند که حتی فعال شدن ناخواسته این دسترسی نیز احساس شدید عذاب وجدان و فشار روانی برای او ایجاد کرد، زیرا همیشه منتقد اینترنت طبقاتی بود.
این روایت در حالی منتشر شده که در روزهای اخیر گروهی از خبرنگاران بهدلیل داشتن اینترنت سفید هدف انتقاد کاربران قرار گرفتهاند؛ حتی آنهایی که مانند خبرنگار هممیهن میگویند در شرایط بحرانی، تنها برای اطلاعرسانی ناچار به پذیرش این دسترسی شده و پس از آن بارها خواستهشان مبنی بر خروج نام خود از فهرست را مطرح کردند.
در بخشی از گزارش زومیت آمده است که طبق دادههای پلتفرم دیتاک، طی سه روز پس از آشکار شدن این تغییر و شفافشدن برخی از حسابها در ایکس، بیش از ۱۵ هزار پست درباره اینترنت سفید منتشر شده است؛ حجمی که به گفته تحلیلگران، پس از جنگ ۱۲ روزه درباره هیچ موضوع دیگری تجربه نشده است.
زومیت مینویسد که «بیش از ۵ درصد پستها سیاستمداران را هدف قرار داده و ۶ درصد نیز خبرنگاران را.»
طبق بررسیهای زومیت اکثر اعضای کابینه دولت پزشکیان از اینترنت سفید استفاده میکنند.
محمد جعفر قائمپناه (معاون اجرایی پزشکیان)، ستار هاشمی (وزیر ارتباطات)، محمدرضا ظفرقندی (وزیر بهداشت)، احمد میدری (وزیر رفاه)، غلامرضا نوری قزلجه (وزیر جهاد کشاورزی)، عباس عراقچی (وزیر امور خارجه)، زهرا بهروز آذر (معاون دولت در امور زنان)، شینا انصاری (رییس سازمان محیط زیست)، عبدالکریم حسینزاده (معاون امور روستایی)، عباس صالح شریعتی (وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی)، الیاس حضرتی (رییس شورای اطلاع رسانی دولت)، فاطمه مهاجرانی (سخنگوی دولت)، علی احمدنیا (رییس امور اطلاعرسانی دولت) و محمدرضا فرزین (رییس بانک مرکزی) از جمله افرادی هستند که در کابینه دولت از این سیمکارتها استفاده میکنند تا بدون فیلتر به اینترنت جهانی دسترسی داشته باشند.
این در حالی است که رفع فیلتر یکی از شعارهای اصلی پزشکیان پیش از در دست گرفتن سکان ریاست دولت بود.
در واکنش به انتقادات گسترده در مورد برخورداری وابستگان به حاکمیت از این رانت، مهدی طباطبایی، معاون ارتباطات و اطلاعرسانی دفتر رییسدولت و مدیرمسئول ماهنامه «نسیم بیداری»، نوشت که «سفید و سیاه کردن جامعه بازی در زمین دشمن است» و از نگاه رییسجمهور «همه ۹۰ میلیون ایرانی سفیدند».
در این بین، رضا منصور خانکی، داماد الیاس حضرتی، در واکنش به انتقادها نوشت که هفت سال است اینترنت سفید دارد، از این موضوع پشیمان نیست و آن را تضییعکننده حق هیچ شهروندی نمیداند.
او همچنین تاکید کرد با وجود مخالفت با فیلترینگ، برای شفافیت ترجیح داده سکوت نکند.
حساب «توانا» در واکنش به توییت داماد حضرتی نوشت که ادعای «تضییع نشدن حق مردم» در واقع پذیرش رانت بهعنوان یک حق شخصی است. این واکنش تاکید میکند که همزمان با دسترسی ویژه او، دهها برنامهنویس به دلیل تلاش برای فراهمکردن اینترنت آزاد برای مردم بازداشت و زندانی شدند.
به نوشته توانا، داشتن «خط سفید» یعنی قبولکردن اینکه اینترنت یک امتیاز حکومتی و نه یک حق عمومی است و این دیدگاه بهطور مستقیم برابری شهروندان را نقض میکند. این حساب در پایان مینویسد که او در تمام این سالها از رنج فیلترینگ دور مانده و «برنده بیاخلاق یک بازی ناعادلانه» است.
سکینه پاد، دستیار ویژه رئیسی در پیگیری حقوق و آزادیهای اجتماعی و عضو کمیته «ویژه بررسی ناآرامیهای ۱۴۰۱» نوشت که با وجود نداشتن «خط سفید» و استفاده همیشگی از ویپیان، لوکیشن حسابش «ناگهان از آلمان به ایران» تغییر کرده است.
در این بین نیز حسابهای همچون «حافظه تاریخی» شروع به انتشار اسامی شخصیتهای سیاسی و روزنامهنگارانی کردند که از این امکان ویژه حکومت بهره میبردند.
در پی این روشنگریها، تعدادی از کسانی که از این رانت حکومتی بهره میبردند حسابهای خود را در شبکه ایکس غیرفعال کردند.
ترکیبِ یافتههای منتشر شده در رسانهها و واکنش کاربران و روایت خبرنگاران نشان میدهد که مساله اصلی، ساختار تبعیضآمیز دسترسی به اینترنت است؛ ساختاری برآمده از دولتهای مختلف که اکنون با یک ابزار شفافسازی و پاسخگویی برملا شده است.
بحران کنونی از نگاه کارشناسان نه نتیجه رفتار کاربران یا خبرنگاران، بلکه ناشی از سیاستهایی ارزیابی میشود که دسترسی آزاد به اینترنت را به امتیازی سیاسی تبدیل کردهاند.
کارشناسان معتقدند اگر دولت واقعا به دنبال بازگرداندن اعتماد عمومی و پایان دادن به تبعیض دیجیتال است، باید بهجای وعده و توجیه، اقداماتی شفاف و عملی ارائه کند: حذف کامل اینترنت سفید، برقراری دسترسی برابر برای همه شهروندان، و پاسخگویی در مورد سیاستهایی که طی سالها اعتماد جامعه را تخریب کرده است.