بررسی گزارشهای مستند و صورتهای مالی سازمانهای دولتی و نهادهای حکومتی در ایران نشان میدهد که سیاستگذاریهای نادرست جمهوری اسلامی و اصرار بر ادامه این سیاستها، در عمل هوا را از مردم گرفته و وضعیت را به جایی رسانده است که مردم از آن به عنوان «آشویتس ایران» یاد میکنند.
«آشویتس» نام اردوگاهی در دوران جنگ جهانی دوم بود. در این اردوگاه نیروهای نازی، یهودیان را در اتاقهای گاز قتلعام میکردند.
اکنون در ایران سال ۱۴۰۴، شهروندان ایرانی در شهرهای بزرگ، شرایط خود را مشابه اتاقهای گاز «آشویتس» توصیف میکنند. این توصیف برای کشوری که هر روز ۱۶۱ نفر در آن بهدلیل آلودگی هوا جان خود را از دست میدهند، چندان بیراه نیست.
شرایط جوی، مازوتسوزی، یا آنچه در دادههای محرمانه وزارت نفت بنزین «انبار» نامیده میشود، کدامیک «آشویتس ایران» را ساخته است؟
سه کارشناس در حوزههای انرژی، محیطزیست و رسانه، که ایراناینترنشنال با آنها گفتوگو کرده، اعتقاد دارند آلودگی هوای فعلی کشور، تنها یک پدیده جوی نیست، بلکه نتیجه سیاستهای جمهوری اسلامی است.
علت آلودگی هوا
بررسی دادههای سامانه پایش کیفیت هوا نشان میدهد، آلاینده اصلی در اکثر مناطق، ذرات کمتر از ۲.۵ میکرون هستند. عاملی که معمولا به سوخت نسبت داده میشود.
ناصر کرمی، اقلیمشناس، در گفتوگو با ایراناینترنشنال با اشاره به گستردگی جغرافیایی آلودگی هوا در ایران گفت: «حتی شهرستانهای خیلی کوچک دوردست که تصور نمیشد آلوده شوند، اکنون با آلودگی مواجه شدهاند. جغرافیای این شهرها بسیار متفاوت است و بعضا اختلاف ارتفاعی تا ۱۵۰۰ متر دارند. از شهرهای ساحلی، تا کوهستانی و کویر، مناطق متفاوتی با آلودگی هوا درگیر هستند.»
این اقلیمشناس با تاکید بر اینکه «سوخت، نقطه مشترک این شهرهای متفاوت است»، توضیح داد که یکی از دلایل اینکه بر اساس گزارشها آلاینده دیاکسید نیتروژن در هوای شهرهای آلوده بسیاربالاست، استفاده از بنزین و گازوئیل غیر استاندارد است.
کرمی در عینحال که بحران فعلی آلودگی هوا در ایران را بحرانی چند لایه توصیف میکند، میگوید آلودگی ناشی از بنزین و گازوئیل غیر استاندارد عامل مشترک آلودگی در تمام کشور است.
به گفته او، علت آلودگی بیشتر شهرهای بزرگ نظیر تهران، اراک، اصفهان، اهواز و دیگر شهرهای خوزستان، لایه دیگری از بحران آلودگی هوا، یعنی صنایع آلاینده است.
آبان ۱۳۸۸: آغاز ماجرا
ارقام متعددی برای منشاء آلودگی هوای شهرهای کشور از سوی نهادهای مختلف اعلام میشود. با این حال دورنمای کلی همه آنها این است که حدود ۸۰ درصد آلودگی هوا در ایران در فصلهای گرم و سرد، مربوط به وسایل نقلیه است.
آبان ۱۳۸۸، در دوران ریاستجمهوری محمود احمدینژاد، مسعود میرکاظمی، وزیر وقت نفت، از طرحی با عنوان «طرح ضربتی بنزین» پرده برداشت. این طرح برای خودکفایی در تولید بنزین معرفی شد.ایران در آن زمان بخش بزرگی از بنزین را وارد میکرد.
پیش از ۸۸ نیز آلودگی هوا در کشور مساله مهمی بود، اما پس از آن سال، تعداد روزهایی که هوا پاک یا سالم بود، کمکم کاهش یافت.
بنزین بهطور معمول در پالایشگاهها تولید میشود. پس از پیروزی حسن روحانی در انتخابات سال ۱۳۹۲، معصومه ابتکار، رییس سازمان محیط زیست روحانی و بیژن زنگنه، وزیر نفت، فاش کردند طرح ضربتی بنزین استفاده از «ریفرمیت پتروشیمی» به جای بنزین عادی بوده است.
آنها گفتند همین موضوع باعث تشدید آلودگی هوا در دولت دوم احمدینژاد شده بود. ماجرایی که در رسانهها با نام بنزین پتروشیمی هم مشهور شد.
عطا حسینیان، روزنامهنگار حوزه انرژی، معتقد است در آن زمان جریانی نزدیک به دولت روحانی، برای توجیه واردات بنزین از راههای غیر رسمی، موضوع بنزین پتروشیمی را در رسانهها مطرح کرد.
حذف بنزین پتروشیمی از شعارهای سیاسی دولت روحانی بود، اما در دولت رئیسی بار دیگر رسانههای نزدیک به جریان اصلاحات، از بازگشت بنزین پتروشیمی نوشتند.
ریفورمیت
درباره ماهیت آنچه با نام «بنزین» در جایگاههای سوخت کشور توزیع میشود اختلاف نظر وجود دارد. آلایندگی محصولی که به نام «بنزین پتروشیمی» مشهور شده، بسیار بیشتر از بنزین استاندارد است.
واحدهای پتروشیمی ایران، در آمارهای رسمی که به صورت دورهای منتشر میکنند بهطور مشخص اعلام نمیکنند چه میزان از محصولی تولید کردهاند که میتواند بهعنوان جایگزین با بنزین مخلوط شود.
با این حال، تقریبا تمام کارشناسان معتقدند آنچه در این آمارها «ریفورمیت» ذکر میشود، همان ماده اصلی است که در پالایشگاهها با بنزین مخلوط میشود.
ایراناینترنشنال گزارش عملکرد هفت ماهه پنج پتروشیمی اصلی تولیدکننده محصولاتی را بررسی کرده است که در ساخت بنزین پتروشیمی سهیم هستند.
این بررسی نشان میدهد این واحدها در هفت ماه حدود سه میلیارد و ۴۰۰ میلیون لیتر از این محصولات تولید کردهاند. به این ترتیب در این بازه زمانی روزانه نزدیک به ۱۶ میلیون لیتر ریفورمیت تولید شده است.
۱۵ تا ۳۵ میلیون لیتر کسری از کجا تامین میشود؟
مقامات و مطبوعات رسمی جمهوری اسلامی ادعا میکنند کسری روزانه بنزین در کشور، بین ۱۵ تا ۳۵ میلیون لیتر است. مطبوعات نزدیک به جریان اصلاحطلب در تحلیل های خود، معمولا مینویسند این کسری بنزین از محل واردات تامین میشود.
صادرات بنزین به ایران از دوران ریاستجمهوری احمدینژاد تحریم شده است. در حالت عادی، قیمت فوب هر لیتر بنزین وارداتی نزدیک به یک دلار است. در شرایط تحریم بهدلیل فرایند دور زدن و انتقال پول، این قیمت طبیعتا افزایش خواهد یافت.
بنابراین فروش بنزین وارداتی توجیه اقتصادی ندارد. از سوی دیگر، جمهوری اسلامی به بهانه تحریم هرگز اعلام نکرده بنزین وارداتی را از چه مبدایی به کشور وارد کرده است.
یکی از توجیهات افزایش قیمت بنزین در مصوبه آذر ماه، همین وارداتی بودن بنزین است.
اردیبهشت ۱۴۰۳، دولت و مجلس شورای اسلامی از برنامهریزی برای افزایش تولید بنزین پتروشیمی خبر دادند.
در آن زمان، حمیدرضا حاجیبابایی، رییس کمیسیون تلفیق گفت به منظور تامین منابع هدفمندی یارانه و جبران کسری انرژی، دولت با پتروشیمیها برای تامین بنزین کشور قرارداد دو میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلاری منعقد کرده است.
هیچ مقام رسمی تاکنون توضیح نداده است اگر کسری بنزین اکنون از محل واردات تامین میشود چرا دولت قرارداد ۲.۷ میلیارد دلاری با پتروشیمیها منعقد کرده بود؟
۱۶ میلیون لیتر تولید روزانه محصولاتی که میتوانند برای تولید بنزین پتروشیمی استفاده شوند و پنج پتروشیمی آن را تولید میکنند، همگی در بازار داخلی به فروش رسیدند و هیچ کدام مربوط به فروش خارجی پتروشیمیها نبوده است.
دالغا خاتین اوغلو، کارشناس حوزه انرژی در گفتوگو با ایراناینترنشنال گفت: «تا چهار یا پنج سال پیش، تنها پنج درصد از بنزین تولیدی ایران شامل مواد افزودنی بود. اکنون حدود ۲۴ درصد بنزین تولید کشور، حاوی افزودنی است.»
خاتین اوغلو توضیح داد: «وقتی از مواد افزودنی صحبت میکنیم، یعنی محصولاتی که در پتروشیمیها تولید شدند و در پالایشگاه با بنزین مخلوط میشوند.»
این کارشناس انرژی با اشاره به جدول تولیدات واحدهای پتروشیمی در هفت ماه نخست سال جاری، افزود: «این نشان میدهد پالایشگاهها با هدف جبران کسری انرژی، محصولات پتروشیمی را با بنزین تولیدی مخلوط کردند.»
ماجرای انبارهایی که بنزین تولید میکنند
فروردین ماه، محمدصادق عظیمیفر، معاون وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآوردههای نفتی ایران، گفت: «تولید روزانه بنزین پالایشگاهها به ۱۰۵ میلیون لیتر رسیده و تولید انبارها نیز حدود ۲۰ میلیون لیتر در روز برآورد میشود.»
خاتین اوغلو درباره آنچه تولید انبارها خوانده میشود، میگوید: «تا چند سال پیش، ما چنین چیزی در گزارشها نداشتیم، من فکر میکنم این عنوان، در واقع همان بنزین پتروشیمی است.»
خاتین اوغلو، به بخشی از یک گزارش محرمانه وزارت نفت اشاره کرد که نشان میدهد در سال ۱۴۰۳، پالایشگاههای ایران روزانه حدود دو میلیون لیتر MTBE با بنزین پایه مخلوط کردند.
هرگونه استفاده از این ماده از ۲۵ سال پیش تاکنون، در آمریکا، اروپا و تقریبا تمام کشورهای توسعه یافته ممنوع اعلام شده است. میزان آلایندگی این محصول پتروشیمی بسیار بالاست.
با اینکه استفاده از امتیبیایی در گزارشهای داخلی وزارت نفت تایید شده است، اما در گزارشهای عمومی پتروشیمیها هیچ اشارهای به تولید این ماده سمی نمیشود.
موضوع انحرافی: مازوت
در رسانههای رسمی، مقامات جمهوری اسلامی کوشیدند بحرانها را با بحرانهای دیگر توجیه کنند. برای نمونه پس از آنکه سال ۱۴۰۳، مسعود پزشکیان، دستور توقف «مازوتسوزی» در نیروگاهها را صادر کرد، فاطمه مهاجرانی سخنگوی دولت در پیامی در شبکه اجتماعی ایکس نوشت میتوان برای مدت محدودی «خاموشی منظم» را جایگزین «تولید سم» برای عموم شهروندان کرد.
اشارهای که به تعبیر کارشناسان یعنی شهروندان ایرانی حق یک زندگی معمولی را ندارند و ناچارند بین بحرانها، یکی را انتخاب کنند.
موضوع مازوتسوزی نیروگاهها، سالهاست بهطور گسترده در رسانههای رسمی پوشش داده میشود. کرمی در گفتوگو با ایران اینترنشنال، گفت: «تنها عامل آلودگی هوا در ایران مازوت نیست، چراکه در شهرهای کوچک هم آلودگی هوا گزارش شده، شهرهایی که در نزدیکی آنها هیچ نیروگاهی وجود ندارد.»
حسینیان، روزنامهنگار انرژی، با اشاره به حجم اخبار گسترده درباره نقش مازوت گفت: «در خبرگزاریهای رسمی، خودروسازان هزینه زیادی میکنند تا موضوع آلایندگی مازوت پوشش گسترده پیدا کند.»
به گفته حسینیان، با آنکه سهم مازوتسوزی در نیروگاهها در آلودگی هوا انکار ناپذیر است، اما تاکید بیش از حد روی آن، برای کاستن از موضوع خودروهای غیر استاندارد است.
او گفت: «خودروهای تولیدی در ایران، دو برابر خودروهای خارجی بنزین مصرف میکنند و یکی از دلایل اصلی افزایش سالبهسال مصرف بنزین در ایران، خودروهای غیر استاندارد است.»
بنزین کجا میرود؟
ایران پالایشگاههایی دارد که توان تولید بنزین استاندارد را دارند. برای نمونه پالایشگاه ستاره خلیج فارس از جمله واحدهای اصلی تولید بنزین با خوراک میعانات گازی است.
مقامات جمهوری اسلامی مدعی قاچاق گسترده سوخت هستند. تمام مصرف روزانه ۱۳۰ میلیون لیتری که در آمارهای رسمی مطرح میشود، مربوط به مصرف شهروندان نیست.
کارشناسان باور دارند از این رقم، دستکم روزانه ۳۰ میلیون لیتر مربوط به قاچاق است. قاچاق غیر سازمانیافته این حجم از بنزین برای هیچ شبکه قاچاقی ممکن نیست. برآوردهای بدبینانهتری در این خصوص وجود دارد.
موسی غنینژاد، اقتصاددان اعتقاد دارد مصرف واقعی بنزین ایران تنها ۷۰ میلیون لیتر در روز است.
به این ترتیب، با توجه به ظرفیت تولید بنزین پالایشگاهی ایران که ۱۰۵ تا ۱۱۴ میلیون لیتر در روز تخمین زده میشود، تمام مصرف شهروندان ایرانی از همین محل قابل تامین است.
اما قاچاق سازمان یافته روزانه ۳۰ میلیون لیتر بنزین، علت اضافه شدن بنزین پتروشیمی به چرخه است.
در ادبیات حامیان جمهوری اسلامی، بخشی از صادرات انرژی، «درآمد تحریم ناپذیر» نامیده میشود. این عبارت بیشتر برای صادرات گاز به عراق بهکار میرفت. با توجه به اهمیت انرژی، عراق برای سالها برای واردات گاز از ایران دارای معافیت تحریمی بود.
در شرایط تحریم، جمهوری اسلامی گاز را به عراق صادر و در شرایط کسری گاز، نیروگاهها از سوخت جایگزین، یعنی مازوت و گازوئیل استفاده میکردند.
اگرچه مقامات جمهوری اسلامی مدعی واردات بنزین برای جبران کسری هستند، اما اخبار متعددی از بازپس فرستادن محمولههای بنزین جمهوری اسلامی منتشر شده است.
پیش از این طالبان محموله های بنزین صادراتی ایران را پس فرستاده بود. در همین حال اخبار غیر رسمی و گزارشهای تاییدنشده از صادرات بنزین یورو از سوی پالایشگاههای کوچک نیز پیش از این منتشر شده است.