بحران آب در ایران تنها منابع طبیعی و جانداران را تهدید نمیکند. در دو سال اخیر، گزارشهای فراوانی منتشر شده که نشان میدهد فرونشست زمین به خطری جدی برای بناهای تاریخی کشور تبدیل شده است.
بحران فرونشست که ناشی از برداشت بیرویه از آبهای زیرزمینی است، ترکهای عمیقی بر آثاری که در شهرها، دشتها و حتی مناطق کوهستانی قرار دارند، ایجاد کرده و حتی وجود آنها را بهطور کلی تهدید میکند.
فرونشست در محوطه تاریخی کاخ گلستان یکی از آخرین موارد تهدید بناهای تاریخی از این دست بوده است.
کاخ ۴۰۰ ساله گلستان که قدمت شکل کنونی آن به دوران زندیه بازمیگردد، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
بافت اطراف کاخ، شامل بازار ناصرخسرو، خیابانهای تاریخی و راستههای فرشفروشها، جزو بافتهای متراکم و چندلایه شهر به شمار میآید و شبکهای از قناتهای قدیمی، آبهای زیرسطحی را به گردش درمیآورد.
ایسنا دلیل فرونشست محوطه این کاخ را پروژه «خان عالی» خوانده است که پیشتر با نام «مروی سنتر» شناخته میشد؛ مرکز خریدی در فاصله کمتر از ۵۰ متری شمسالعماره و در حریم قنات مهرگرد.
عوامل موثر در فرونشست بناهای تاریخی
معمولا مجموعهای از عوامل باعث فرونشست بناهای تاریخی میشود.
یک کارشناس بافتهای تاریخی و میراث فرهنگی به ایراناینترنشنال گفت در مورد مجموعه تاریخی کاخ گلستان، بحث خشک شدن قنات یکی از عوامل است، چرا که وقتی رطوبت خاک از بین میرود و پوک میشود، فرونشست اتفاق میافتد.
او که خواست نامش در گزارش ذکر نشود، به بحث آبهای زیرسطحی نیز اشاره کرد و افزود از آنجا که تهران پستی و بلندیهای زیادی دارد، در حین ساخت و ساز برای پر کردن قناتها و فرورفتگیها و گودیهای زمین، آنها را با نخاله پر میکنند و روی آن بنا میسازند؛ این باعث میشود زیر ساختمان شرایط پایداری وجود نداشته باشد.
به گفته این کارشناس، وقتی شرایط زیر بنا استوار و پایدار نباشد و گودبرداری صورت گیرد، به خاک شوک وارد میشود و به فرونشست میانجامد.
او از کاخ صاحبقرانیه بهعنوان مثال بارز این پدیده یاد کرد و ادامه داد زمانی که «اطلس مال» در حریم محوطه این کاخ ساخته شد، قناتها و درههای بسیاری برای احداث آن مرکز پر شد و شوک بزرگی را به مجموعه این بنای تاریخی وارد کرد.
به گفته او، این شوکها همان اول راه خودشان را نشان نمیدهند؛ همانطور که سال ۱۳۸۹ گودبرداری نزدیک کاخ صاحبقرانیه انجام شد و فرونشست سال ۱۳۹۴ خودش را نشان دارد.
اکنون فرونشست در کاخ صاحبقرانیه به حدی رسیده که مدتهاست درهای آن روی عموم بسته و تمام وسایل آن جمعآوری شده است.
این اتفاق در مجموعه نقش جهان و هشت بهشت اصفهان نیز رخ داد؛ کاری غیرکارشناسی که در نهایت منجر به فرونشستی چنین عظیم در اصفهان و بناهای تاریخی آن شد.
این کارشناس در ادامه اظهارات خود گفت: «برای ساخت و سازهای بزرگ که به گودبرداریهای عمیقی نیاز دارد، لازم است که خاک منطقه حتما بررسی شود. همچنین در حریم بناهای تاریخی باید از ساخت و سازهایی از این دست جلوگیری شود.»
او اضافه کرد در مورد مجموعه کاخ گلستان فاصله بسیار نزدیک پروژه «خان عالی» تا شمسالعماره و مسیر قنات مهرگرد، همراه با عمق ۱۷ متری گودبرداری و فشار وارده به خاک، ترکیبی است که میتواند باعث آسیبهای جبرانناپذیر شود.
تغییر مسیر آبهای زیرزمینی، کور کردن قناتها، تغییر فشار خاک و گودبرداری عمیق میتوانند باعث نشست ناگهانی، ترکهای جدی در دیوارهای خشتی و فرسایش پی سازهها شوند.
پیامد از بین بردن قناتها و آبهای زیرزمینی در چنین شرایطی، خشک شدن بافت خاک زیر این محوطههای تاریخی است که فرونشست را به دنبال دارد.
رضا صالحی امیری، وزیر میراث فرهنگی، ۲۳ آبان پس از بازدید از «خان عالی»، از هماهنگی با شهرداری برای صدور دستور توقف این پروژه خبر داد.
به گفته او، دادگستری نیز پروژه را تا زمان تکمیل مطالعات فنی پلمب خواهد کرد.
از تخت جمشید تا مسجد وکیل
اکثر فرونشست زمین در دشتهای مرکزی فلات ایران، از تهران و سمنان به سمت جنوب تا اصفهان، فارس و کرمان اتفاق میافتد؛ مناطقی که بسیاری از بناها و آثار تاریخی ارزشمند در آن قرار گرفتهاند.
نقش رستم در استان فارس از اولین محوطههای تاریخی است که خبر فرونشست زمین در نزدیکی آن منتشر شد.
بر اساس آخرین گزارشها، فرونشست در فاصله ۱۰۰ متری نقش رستم به ۹.۵ سانتیمتر رسیده است.
در آغاز، مرمتهای سطحی انجام شد، اما بعد از مدتی شکافها هر چه بیشتر خود را نشان دادند و آثار فرونشست خاک سرانجام نمایان شد.
طهمورث یوسفی، رییس مرکز زمینشناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور، درباره فرونشست در محوطه باستانی نقش رستم در مصاحبه با رکنا گفت شکافهایی در دامنه این اثر تاریخی به وجود آمده است.
محوطه نقش رستم در شش کیلومتری تخت جمشید قرار دارد و بهدلیل وجود آرامگاه چهار پادشاه هخامنشی و بنای «کعبه زرتشت» از ارزش تاریخی بسیار زیادی برخوردار است.
این محوطه بیش از ۳۲۰۰ سال قدمت دارد و آثار و نقشهای برجستهای از دوره عیلامی هم در آن کشف شده است.
مصطفی ده پهلوان، رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی، هم پیشتر گفت نقش رستم بهخاطر برداشت بیرویه آب دچار فرونشست شده است.
او مرمتهای سطحی را «مسکنی موقتی» خواند و افزود بحران باید به شکل دیگری حل شود.
در اطراف مرودشت، در روستاهای بین نقش رستم تا تخت جمشید، برنجکاری با چاههای عمیق انجام میشود. پروندههای قضایی زیادی هم در سالهای گذشته برای چاههای آب غیرمجاز در نظر گرفته شده، ولی به جایی نرسیده است.
آثار فرونشست تنها به دامنه نقش رستم محدود نمیشود و شکافها در تمام محوطه تاریخی مرودشت به چشم میخورد.
پایگاههای دادههای راداری و تحلیلهای هوش مصنوعی دانشگاه شیراز تصویری نگرانکننده از وضعیت دشت مرودشت ارائه میدهد؛ جایی که زمین سالانه تا ۳۰ سانتیمتر فرو مینشیند و میراث جهانی چون تخت جمشید در خطر نابودی قرار گرفته است.
بر اساس گزارش خبرگزاری ایلنا، بیش از پنج هزار چاه غیرمجاز در اطراف محوطه تخت جمشید در حال برداشت بیرویه آب هستند؛ اقدامی که سفرههای زیرزمینی را تخلیه و خاک منطقه را پوک کرده است.
کارشناسان هشدار میدهند همزمان با آغاز فصل کشت، حجم عظیمی از آب از زیر تخت جمشید بیرون کشیده میشود.
نتایج یک مطالعه که بین سالهای ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ در دانشگاه شیراز انجام گرفت و سال ۱۴۰۳ به سازمان زمینشناسی تهران ارائهشد، نشان میدهد طی حدود ۱۵ سال گذشته، تمام دشت مرودشت با پدیده فرونشست زمین دست به گریبان بوده است.
وسعت و سرعت این پدیده در این دشت به حدی زیاد است که شکافهای بسیار عظیم در مرودشت به پهنای نیم متر تا ۷۰ سانتیمتر ایجاد شده است.
کارشناسان میگویند همه بناهای تاریخی بهدلیل پدیده فرونشست در معرض خطر نابودی هستند و متخصصان این حوزه نگرانیهای جدی در این زمینه مطرح میکنند.
علاوه بر دشت مرودشت که آثار باستانی پیش از اسلام در آن در خطر قرار گرفتهاند، فرونشست زمین در دشت شیراز نیز بهطور جدی بافت تاریخی شهر شیراز را تهدید میکند.
اصفهان؛ موزه معماری ایران
اصفهان، شهری که پایتخت فرهنگی ایران نام گرفته و مثال بینظیری از یک شهر-موزه است، حالا به نماد فرونشست ایران و شهری در خطر نابودی تبدیل شده است.
این روزها فرونشست در بناهای تاریخی این شهر خودنمایی میکند و شکافها از سیوسه پل و پل خواجو تا مسجد جامع عباسی بهوضوح به چشم میخورد.
معماری تاریخی اصفهان سبک معماری صفوی یا همان سبک اصفهان است و تعداد قابل توجهی از بناهای مشهور این شهر ثبت جهانی شده که این نشان از منحصر به فرد بودن آن دارد.
میدان نقش جهان با همه بناهای خاصش یکی از بزرگترین و زیباترین میادین جهان است.
کارشناسان میگویند این شهر با مجموعه بینظیر بناهای تاریخی خود، سالی پنج سانتیمتر فرونشست دارد.
خرداد ۱۴۰۲ یک کارشناس زمینشناسی به روزنامه هممیهن گفت بسیاری از آثار تاریخی اصفهان در مرکز این شهر، از جمله مسجد حکیم، مجموعه درب امام، مسجد و حمام علی قلیآقا و سایر بناها درگیر فرونشست شدهاند.
ترکهای طولی نیز روی گنبد مسجد سید به چشم میخورد که نشان از فرونشست دارند. این ترکها در بقعه شهشهان و حمام وزیر نیز مشاهده میشوند.
در مسجد عتیق که بازمانده دوران سلجوقیان است و بهعنوان شاه موزه معماری ایران شناخته میشود، آثار فرونشست زمین بهوضوح دیده میشود.
میزان فرونشست زمین در بخشهایی از اصفهان سالانه حدود ۱۲ تا ۱۸ سانتیمتر اعلام شده؛ اتفاقی که نهتنها بناهای عظیم تاریخی، که خانههای مردم را هم با خطر ویرانی مواجه کرده است.
آثار ثبتشده در میراث یونسکو در خطر آسیب جدی
علی بیتاللهی، رییس بخش زلزلهشناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ایران، پیشتر با استناد به پیمایشهای میدانی گفته بود بناهایی نظیر میدان نقش جهان اصفهان، تخت جمشید و نقش رستم در استان فارس و بسیاری از آثار باستانی ثبتشده جهانی در ایران، بر اثر فرونشست زمین آسیب دیدهاند.
به گفته او، از ۶۳ اثر تاریخی ایران که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیدهاند، ۲۷ اثر در پهنههای فرونشستی واقع شدهاند و در خطر آسیبهای ناشی از این پدیده هستند.
چندی پیش انتشار تصویری از یک شکاف طولی در بخشی از مسجد جامع عتیق قزوین که از کهنترین مساجد ایران و یکی از شاهکارهای معماری ایرانی است، نگرانی دوستداران میراث فرهنگی برانگیخت.
ایجاد شکاف و ترکخوردگی در برخی بناهای تاریخی شاخص قزوین، این فرضیه را تقویت کرد که این رخدادها ناشی از فرونشست هستند.
محمد صالح جوکار، نماینده یزد در مجلس، پیشتر اعلام کرده بود فرونشست زمین شکافهایی در بافت تاریخی این شهر ایجاد کرده است.
کاروانسراها
علاوه بر بناهایی که در شهرها قرار گرفتهاند، ۴۱ کاروانسرای ثبت جهانیشده ایران نیز در معرض فرونشست قرار دارند.
تطبیق نقشه پهنههای در معرض فرونشست ایران با محل قرار گرفتن ۵۴ کاروانسرای ثبت جهانیشده ایران مشخص میکند که تنها ۱۳ کاروانسرا بهدلیل قرار داشتن در پهنههای کوهستانی یا نقاط کویری و دور از دسترس، از خطر فرونشست در امان ماندهاند.
بر اساس این اسناد، مابقی کاروانسراها در فهرست فرونشست با درجات مختلف قرار گرفتهاند.
کاروانسراهای در معرض خطر فرونشست با خطر بالا در استانهای اصفهان، سمنان، تهران، مرکزی، البرز، یزد، بوشهر، کرمان و خراسان جنوبی قرار دارند.
بدین ترتیب نمادهای معماری و هویتی ایران در خطر فروپاشی قرار گرفتهاند.
حتی اگر روزی این فرونشستها متوقف شوند، شاید بتوان شهرها را از نو ساخت، اما آثار تاریخی برای همیشه از بین میروند.