رهبران روحانی جمهوری اسلامی یکی از جدیترین بحرانها از زمان انقلاب ۱۳۵۷ را تجربه میکنند؛ بحرانی که به نوشته رویترز از یکسو ناشی از نارضایتی روبهرشد عمومی در داخل کشور و از سوی دیگر حاصل بنبست در مذاکرات هستهای است؛ وضعیتی که ایران را بیش از پیش منزوی و دچار شکاف کرده است.
سازمان ملل شنبه شب به وقت شرق آمریکا و بامداد یکشنبه به وقت ایران، بار دیگر تحریمهایی را که ذیل توافق هستهای ۲۰۱۵ تعلیق شده بودند، علیه ایران بازگرداند. این اقدام پس از شکست مذاکرات فشرده حکومت ایران با سه کشور اروپایی – بریتانیا، فرانسه و آلمان – در نیویورک و در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل صورت گرفت.
چهار مقام ایرانی و دو فرد مطلع به خبرگزاری رویترز گفتهاند که در نبود پیشرفت در گفتوگوها، انزوای اقتصادی ایران تشدید خواهد شد و خشم عمومی را دامن خواهد زد. اما به گفته آنان، پذیرش خواستههای غرب نیز میتواند به شکاف در ساختار حاکمیت و عقبنشینی از باورهای ایدئولوژیک نظام مبنی بر «تسلیم نشدن در برابر فشار غرب» منجر شود.
نگرانی از حملات احتمالی اسرائیل
به گزارش رویترز، یکی از مقامات ایرانی گفت: «حاکمیت روحانی در تنگنای سختی گرفتار شده است. موجودیت جمهوری اسلامی در خطر است. مردم ما دیگر تاب فشار اقتصادی بیشتر یا جنگی تازه را ندارند.»
این نگرانیها با احتمال حملات جدید اسرائیل به تاسیسات هستهای ایران در صورت شکست دیپلماسی هستهای شدت گرفته است. در ماه ژوئن (خرداد)، تنها یک روز پیش از دور تازه مذاکرات برنامهریزیشده با آمریکا، حملات هوایی اسرائیل و سپس سه حمله آمریکا به تاسیسات هستهای ایران، تهران را شوکه کرد و منجر به جنگی ۱۲ روزه شد.
دونالد ترامپ، رئیسجمهوری آمریکا، و بنیامین نتانیاهو، نخستوزیر اسرائیل، هشدار دادهاند که در صورت ازسرگیری غنیسازی اورانیوم، دوباره به ایران حمله خواهند کرد. غلامعلی جعفرزاده ایمنآبادی، نماینده پیشین مجلس، نیز گفته است: «احتمال وقوع جنگ بالاست، با توجه به موضع تهاجمی اسرائیل و حمایت گسترده آمریکا.»
تحریمها و تردیدها در تهران
سه کشور اروپایی در ۲۸ اوت مکانیسم ماشه را فعال کردند و حکومت ایران را به نقض توافق ۲۰۱۵ متهم ساختند. بازگشت تحریمها پس از تلاشهای ناموفق برای تعویق آن در جریان مجمع عمومی سازمان ملل اجرایی شد.
مقامهای ایرانی گفتهاند این تحریمها آنان را به اتخاذ موضعی سختتر در پرونده هستهای سوق خواهد داد. اما تحلیلگران معتقدند تهدید حملات اسرائیل دست تهران را بسته است. یک مقام پیشین که رویترز او را «میانهرو» توصیف کرده، گفته است: «رهبری ایران میداند که در موقعیت ضعیفی قرار دارد و با فشارهای داخلی و منطقهای روبهروست، بنابراین بعید است گامهای تند بردارد.»
به گفته منابع، اختلاف نظر در میان نخبگان حاکم بر سر نحوه مدیریت بحران افزایش یافته است؛ برخی خواستار موضع سختترند و برخی دیگر هشدار میدهند که چنین رویکردی میتواند فروپاشی نظام را تسریع کند. در همین حال، با احیای کارزار «فشار حداکثری» ترامپ، برخی تصمیمگیران در تهران معتقدند «حفظ وضعیت موجود – نه جنگ، نه توافق، و ادامه مذاکرات – بهترین گزینه است.»
تحریمهای سازمان ملل تجارت ایران را بیش از پیش محدود میکند. این تحریمها شامل محدودیتهای شدید بر صادرات نفت، بخش بانکی و مالی، تحریم تسلیحاتی، ممنوعیت غنیسازی و بازفرآوری اورانیوم، محدودیت بر فعالیتهای موشکی، انسداد داراییها و ممنوعیت سفر مقامات ایرانی است.
خشم عمومی و فشار اقتصادی
در کنار این چالشها، نارضایتی عمومی از مشکلات اقتصادی نیز رو به افزایش است. نرخ تورم رسمی حدود ۴۰ درصد اعلام شده، اما برخی برآوردها آن را بیش از ۵۰ درصد میدانند. رسانههای داخلی از افزایش چشمگیر قیمت مواد غذایی، مسکن و خدمات عمومی خبر دادهاند.
یک معلم دبستان در تهران به رویترز گفت: «ما همین حالا هم برای گذران زندگی مشکل داریم. تحریمهای بیشتر یعنی فشار اقتصادی بیشتر. چطور قرار است زنده بمانیم؟»
رهبران جمهوری اسلامی نگراناند که این نارضایتی عمومی به اعتراضات گسترده تبدیل شود و جایگاه آنان در عرصه داخلی و بینالمللی را بیش از پیش تضعیف کند. ایران تاکنون توانسته با کمک چین، خریدار اصلی نفت، از فروپاشی کامل اقتصادی جلوگیری کند، اما با بازگشت تحریمهای سازمان ملل، آینده صادرات نفت و تجارت خارجی ایران با ابهام بیشتری روبهرو خواهد شد.