تحقیقات ایران اینترنشنال، که مبتنی بر تصاویر ماهوارهای برنامه سنتینل اتحادیه اروپا از سال ۱۳۹۶ تا تابستان ۱۴۰۴ است، نشان میدهد که سطح آب پشت سدهای امیرکبیر (کرج)، لار و لتیان به پایینترین حد خود در تاریخ معاصر رسیده است.
نوسانات سالانه بارش و ذخایر سدها، پدیدهای آشنا در اقلیم ایران است، اما این تصاویر که برای نخستینبار در این گزارش منتشر میشوند بهروشنی نشان میدهند در هیچ دورهای میزان افت ذخایر آب این سدها به اندازه تابستان ۱۴۰۴ شدید نبوده است.
کاوه مدنی، رییس موسسه آب و محیط زیست و سلامت دانشگاه سازمان ملل متحد که این تصاویر را دیده است به ایران اینترنشنال گفت پیام این تصاویر چیزی نیست جز ورشکستگی آبی که سالها او و دیگران درباره آن هشدار داده بودند.
او تاکید کرد که به باور او، وضعیت فعلی صرفا بحرانی نیست بلکه «وضعیت شکست» است، چون بخشی از خسارتها برگشت ناپذیرند.
بر اساس مطالعات انجامشده، سد امیرکبیر که با ظرفیت ذخیرهسازی بیش از ۲۰۰ میلیون متر مکعب، یکی از منابع مهم آب شرب تهران و کشاورزی استان البرز بهشمار میرود، امروز تنها نزدیک به شش درصد از حجم مفید خود آب دارد.
تهران، شهری در آستانه تشنگی
این تصاویر ماهوارهای در حالی از سوی ایراناینترنشنال منتشر میشوند که مسئولان دولتی هم مدتی است نسبت به وخامت اوضاع آب در ایران هشدار میدهند.
ایران در هفتههای اخیر با موج گرمای بیسابقهای روبهرو بوده و بسیاری از مخازن طبیعی و مهندسیشده جمعآوری آب در سراسر کشور، بهویژه در استانهای تهران، البرز و فارس، تقریبا تهی شدهاند.
در پایتخت، مقامات کوشیدهاند با اقداماتی اضطراری همچون قطعیهای مکرر آب و برق مصرفکنندگان و تعطیلی ادارات در برخی روزها، میزان مصرف را گاهش دهند.
مدنی درباره زمینههای وضعیت فعلی آب به ایران اینترنشنال گفت: «هرچند سدها نقش مهمی در توسعه داشتهاند و نمیتوان آنها را بهطور کلی زیر سوال برد، اما تکیه بیش از حد به این سازهها و نبود سیاستگذاری درست اشتباه بوده است.»
این استاد شناختهشده حوزه آب در ادامه با اشاره به وسعت تهران اضافه کرد: «نمیتوان تهران را تا ابد گسترش داد و انتظار داشت آسمان همچنان ببارد و آبهای زیرزمینی از سفرههای تهران بیرون بیاید.»
سد لار با ظرفیت حدود ۹۶۰ میلیون متر مکعب، به تنهایی آب شرب بخشهایی از شرق و شمال تهران را تامین میکند. اکنون ذخایر این سد به زیر ۱۰ درصد رسیده است.
فقط کمآبی نیست؛ فرسایش یک زیرساخت حیاتی
به گفته منابع رسمی، سد لتیان هم که یکی از کلیدیترین منابع تامین آب شرق تهران است، حالا با فقط حدود ۱۰ درصد از ظرفیت ۹۵ میلیون متر مکعبیاش فعال است. این سد، علاوه بر تامین آب شرب، در کنترل سیلابهای فصلی هم نقش دارد و افت شدید آن، خطراتی چندوجهی به همراه دارد.
کاهش سطح مخزن سد لتیان نه تنها منابع شرب بلکه عملکرد محیطزیستی این سامانه را نیز بهشدت تحت تاثیر قرار داده است.
وقتی تصاویر، سیاست را افشا میکنند
آنچه این تصاویر نمایان میکنند، چیزی فراتر از یک افت موسمی است. تهران بهطور سنتی حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد آب شرب خود را از مجموعه سدهای لار، لتیان و امیرکبیر تامین میکند. سقوط همزمان ذخایر این سه سد، بهویژه در شرایطی که برداشت از سفرههای زیرزمینی هم به حد بحرانی رسیده، عملا پایتخت را با خطر بیآبی سیستماتیک مواجه کرده است.
روزبه اسکندی، پژوهشگر محیط زیست، به ایراناینترنشنال گفت: «کاهش شدید حجم آب سدهای اطراف تهران، تنها یک هشدار گذرا نیست، بلکه نشانگر بحرانی ساختاری در مدیریت منابع آبی کشور است. ادامه این روند میتواند پایتخت را در آینده با خطراتی همچون جیرهبندی گسترده آب آشامیدنی، از دست رفتن زمینهای کشاورزی، تشدید افت سفرههای آب زیرزمینی و حتی تنشهای اجتماعی روبهرو کند »
او در ادامه تاکید کرد این وضعیت، برآیند پیچیدهای از تغییرات اقلیمی، رشد بیرویه مصرف و مدیریت ناکآرامد در حوزه منابع آب است.
تنشهایی فراتر از تابستان
به نظر کارشناسان، با کاهش جدی ظرفیت سدها و افت توان نیروگاههای برقآبی وابسته، پیامدهایی فراتر از گرمای تابستانی در راه است:
- احتمال جیرهبندی آب آشامیدنی در پاییز
- اختلال در تولید برق آبی (کاهش توان تولید سد لار و امیرکبیر)
- افزایش خطر نشست زمین در اطراف تهران
- نارضایتی اجتماعی ناشی از قطعی آب و برق، بهویژه در مناطق کمبرخوردارتر
آخرین فرصت برای اصلاح
اسکندی در ادامه هشدار داد که چرخه معیوب کاهش ورودی آب و افزایش برداشت، در صورت ادامه، نقطه بازگشتی باقی نخواهد گذاشت.
او راهکارهایی نظیر بازچرخانی آب خاکستری، کاهش هدررفت در شبکه انتقال، اصلاح الگوی مصرف در کشاورزی و سرمایهگذاری در سامانههای پایش هوشمند را پیشنهاد داد و همزمان گفت این اقدامات، بدون وجود اراده سیاسی جدی و شفافیت مدیریتی، بخت چندانی برای موفقیت نخواهند داشت.
در زمانی که آمارها مورد مناقشهاند و مسئولان از «میزان بارش» یا «کاهش مصرف» سخن میگویند، تصاویر ماهوارهای حقیقتی را برملا می کنند که انکارشدنی نیست.
مقایسه تصاویر سالهای گذشته با تصویر سال جاری آشکارا نشان میدهد که سدهای پایتخت هرچند از یک خشکسالی فصلی آسیب دیدهاند اما فراتر از آن، قربانی یک بحران مدیریتی و ساختاری هستند.
تجربه کشورهایی مانند سوریه نشان داده که بیتوجهی به بحرانهای محیطزیستی، بهویژه در حوزه آب، در غیاب اصلاحات واقعی در سیاستگذاری و حکمرانی میتواند زمینهساز بیثباتیهای اجتماعی و سیاسی، مهاجرت گسترده، و در نهایت فروپاشی کامل تار و پود یک کشور شود؛ فروپاشیای که پیامدهای آن گریبان نسلهای بعدی را هم میگیرد.