۱۰ سال پس از امضای برنامه راهبردی جامع اقدام مشترک (برجام) میان جمهوری اسلامی و کشورهای ۵+۱ که امید میرفت به حل مناقشه اتمی تهران منجر شود، امیدها برای احیای اقتصاد ایران و روابط سیاسی با غرب، جای خود را به نگرانی از فعال شدن مکانیسم ماشه داده است.
اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی، دوشنبه ۲۳ تیر در نشست خبری هفتگی خود با اشاره به تهدید کشورهای اروپایی برای فعالسازی مکانیسم ماشه گفت: «استفاده از مکانیسم ماشه یک اقدام سیاسی و در راستای تقابل با ایران است.»
او افزود: «ایران کماکان خودش را عضو برجام میداند و تعهداتش را در واکنش به نقض فاحش مفاد برجام از سوی آمریکا و طرفهای مقابل کاهش داده است.»
بقایی هشدار داد: «تهدید به اسنپبک با پاسخ مقتضی ایران مواجه خواهد شد.»
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی، هم ۲۱ تیر در دیدار با روسای نمایندگیهای خارجی در تهران گفت اروپاییها در چند ماه گذشته و بهویژه اخیرا اشارههایی به امکان استفاده از مکانیسم ماشه برای برگرداندن خودکار تحریمها علیه ایران داشتند، اما این «بزرگترین اشتباهی است که میتوانند انجام دهند».
توافق هستهای برجام چیست؟
از زمانی که نخستین خبرها درباره برنامه هستهای مخفی ایران منتشر شد، بسیاری از کشورها نسبت به تلاش جمهوری اسلامی برای دستیابی به سلاح هستهای مظنون بودند و پنهانکاری این برنامه را هم در همین راستا میدیدند.
مقامات جمهوری اسلامی به صورت مکرر این اتهام را رده کردهاند و میگویند به دنبال ساخت بمب نیستند، اما آنها هنوز نتوانستهاند برخی از ابهامهای سازمان بینالمللی انرژی اتمی را برطرف کنند که تردید درباره نیات نظامی برنامه هستهای ایران را تقویت میکند.
۲۳ تیر ۱۳۹۴ (۱۴ جولای ۲۰۱۵) ایران با بریتانیا، آلمان، فرانسه، آمریکا، روسیه و چین توافقی به نام برجام در وین امضا کرد. این توافق تحریمهای سازمان ملل، ایالات متحده و اتحادیه اروپا علیه ایران را در ازای محدودیتهایی بر برنامه هستهای این کشور لغو کرد.
شورای امنیت سازمان ملل، این توافق را در قالب قطعنامهای در تیرماه ۱۳۹۴ (جولای) ۲۰۱۵ تصویب کرد.
مکانیسم ماشه (Snapback) یا «بازگشت خودکار تحریمها» چیست؟
در توافق برجام، مکانیسمی تحت عنوان ماشه تعریف شده است که به موجب آن تحریمهای سازمان ملل علیه ایران میتوانند بدون نیاز به اینکه اجرای آنها مستلزم رایگیری مجدد در شورای امنیت باشد، دوباره اعمال شوند.
بر اساس مفاد این مکانیسم، اگر در بازه زمانی ده ساله اجرای توافق برجام، پنج کشور عضو آن نتوانند درباره «عدم پایبندی جدی» ایران به برجام به توافق برسند، هر کدام از این پنج کشور عضو میتوانند این مکانیسم را در شورای امنیت سازمان ملل با ۱۵ عضو فعال کنند.
پس از فعالشدن این مکانیسم و آغاز روند رسیدگی، شورای امنیت باید ظرف ۳۰ روز درباره ادامه لغو تحریمهای ایران رایگیری کند.
تصویب قطعنامه ادامه لغو تحریمهای ایران، مستلزم نه رای موافق و عدم وتوی پنج عضو دائم (آمریکا، روسیه، چین، بریتانیا، فرانسه) شورای امنیت است.
اگر این قطعنامه تصویب نشود، تمام تحریمهای سازمان ملل علیه ایران بهطور خودکار بازمیگردند، مگر اینکه شورای امنیت اقدام دیگری انجام دهد.
چه احتمالی درباره فعال شدن مکانیسم ماشه وجود دارد؟
با وجود خروج از برجام، دولت ترامپ در مرداد ۱۴۰۰ اعلام کرد که مکانیسم ماشه را فعال کرده، زیرا نام آمریکا همچنان به عنوان یکی از طرفهای برجام در قطعنامه ۲۰۱۵ ذکر شده است.
اما تمام طرفهای باقیمانده توافق، یعنی ایران، آلمان، فرانسه، بریتانیا، روسیه و چین، به شورای امنیت اعلام کردند این اقدام آمریکا را بهرسمیت نمیشناسند.
تقریبا همه اعضای غیردائم وقت شورای امنیت نیز با آن مخالف بودند و مکانیسم ماشه در آن زمان بهطور رسمی فعال نشد.
در حال حاضر، بریتانیا، فرانسه و آلمان بهطور جدی به فعالسازی مکانیسم ماشه فکر میکنند.
اکنون چه اتفاقی در حال رخ دادن است؟
با انقضای قطعنامه شورای امنیت در ۲۶ مهر ۱۴۰۴ (۱۸ اکتبر ۲۰۲۵)، فرصت فعالسازی مکانیسم ماشه نیز از بین خواهد رفت.
دونالد ترامپ به نماینده آمریکا در سازمان ملل دستور داده تا با متحدان این کشور برای بازگرداندن تحریمها علیه ایران همکاری کند.
بریتانیا، فرانسه و آلمان به شورای امنیت گفتهاند که آمادهاند فعالسازی مکانیسم ماشه را پیگیری کنند.
این سه کشور پیشتر به حکومت ایران گفته بودند که اگر تا ۹ تیرماه توافق جدیدی حاصل نشود، مکانیسم ماشه را فعال خواهند کرد.
آنها همچنین از آژانس بینالمللی انرژی اتمی خواسته بودند تا گزارشی جامع درباره فعالیتهای هستهای ایران منتشر کند تا پایه حقوقی محکمی برای بازگرداندن تحریمها فراهم شود.
برای شروع روند، ابتدا باید مکانیسم حل اختلاف مندرج در توافق برجام فعال شود، مکانیسمی که بریتانیا، فرانسه و آلمان در ژانویه ۲۰۲۰ آغاز کرده بودند. روسیه با این مکانیسم مخالفت کرده است.
در برنامهریزی برای فعالسازی مکانیسم ماشه در شورای امنیت، این کشورها احتمالا این را هم در نظر خواهند داشت که روسیه در ماه سپتامبر ریاست شورای امنیت را برعهده خواهد داشت.
هشدار لندن به تهران درباره مکانیسم ماشه
دیوید لمی، وزیر خارجه بریتانیا، ۱۷ تیر هشدار داد اگر حکومت ایران از جاهطلبیهای هستهای خود عقبنشینی نکند، بریتانیا به همراه فرانسه و آلمان ممکن است با فعالکردن مکانیسم ماشه، بازگشت تحریمهای سازمان ملل متحد علیه تهران را کلید بزنند.
او گفت در هفتههای آینده فشارها بر جمهوری اسلامی بهطور قابل توجهی افزایش خواهد یافت و تحریمهای بیشتری علیه تهران اعمال میشود.
بازگشت تحریمهای شورای امنیت نهتنها صادرات نفت ایران را دوباره هدف قرار میدهد، بلکه همکاریهای تجاری و مالی با هر کشوری که با ایران تعامل کند را هم در معرض مجازات قرار خواهد داد.
از سوی دیگر، یسرائیل کاتز، وزیر دفاع اسرائیل، ۱۹ تیر هشدار داد در صورت ادامه تهدیدات جمهوری اسلامی، ارتش اسرائیل بار دیگر به ایران حمله خواهد کرد و این بار هیچ نقطهای در امان نخواهد بود.
تحریمهای متوقفشده سازمان ملل کداماند؟
در صورت فعالسازی مکانیسم ماشه، تحریمهایی که پیشتر در شش قطعنامه شورای امنیت بین سالهای ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ علیه ایران اعمال شده بودند، دوباره برقرار خواهند شد. این تحریمها شامل موارد زیر هستند:
- تحریم تسلیحاتی
- ممنوعیت غنیسازی اورانیوم و بازفرآوری آن
- ممنوعیت پرتاب و انجام فعالیتهای مرتبط با موشکهای بالستیک قادر به حمل کلاهک هستهای، همچنین ممنوعیت انتقال فناوری و ارائه کمک فنی در این حوزه
- مسدودسازی داراییها و ممنوعیت سفر برای شماری از افراد و نهادهای ایرانی
- اجازه به کشورهای عضو سازمان ملل برای بازرسی محمولههای شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران و خطوط کشتیرانی ایران بهمنظور جلوگیری از انتقال کالاهای ممنوعه.