نشریه نیویورکتایمز گزارش داد جمهوری اسلامی زیر ضربات جنگی ۱۲ روزه، در خاورمیانه عمدتا تنها و ضعیف مانده، اما در نقاط دیگری از جهان در جستوجوی متحد است و چشم به بریکس دوخته. با این حال، حملات آمریکا و اسرائیل به ایران، انسجام ائتلاف اقتصادهای نوظهور را به چالش کشیده است.
جمهوری اسلامی یکشنبه ۱۵ تیر در نشست دو روزه گروه بریکس شامل برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی در ریودوژانیرو حضور خواهد یافت.
برای جمهوری اسلامی که عضو تازهوارد بریکس به شمار میرود، این نشست فرصتی برای نشان دادن این تصویر به جامعه بینالمللی است که با وجود تحریمها و تهدید به حملات نظامی بیشتر بهخاطر برنامه هستهایاش، همچنان متحدان قدرتمندی دارد.
گروه بریکس پس از حملات نظامی آمریکا و اسرائیل به ایران در جریان جنگ اخیر، با انتشار بیانیهای «نگرانی شدید» خود را ابراز داشت و این حملات را «ناقض» قوانین بینالمللی و منشور سازمان ملل خواند.
با این حال، این ائتلاف که اعضای آن بیش از نیمی از جمعیت جهان را نمایندگی میکنند، از انتقاد مستقیم از اسرائیل یا آمریکا خودداری کرد.
درخواست جمهوری اسلامی برای عضویت در این سازمان در زمان ریاستجمهوری ابراهیم رئیسی پذیرفته شد.
علی خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی، بهمن ۱۴۰۳ مشکل عمده حکومت ایران را «آویزان شدن به دلار» خواند و تاکید کرد سامانه مالی بریکس و تبادلات مالی با ارزهای کشورهای عضو آن، «کمک بزرگی به حل این مشکل خواهد کرد».
بریکس در بوته آزمایش
در پشت صحنه، اختلافنظرها بر سر اینکه کشورهای عضو باید با چه شدتی حملات اسرائیل و آمریکا را محکوم کنند، جاهطلبیهای این ائتلاف برای بازتعریف توازن قدرت جهانی و ایجاد وزنهای در برابر غرب را به بوته آزمایش گذاشته است.
الیور اشتونکل، کارشناس مسائل بریکس و استاد موسسه گتولیو وارگاس در برزیل، به نیویورکتایمز گفت: «هیچگونه همسویی واقعی درباره ایران وجود ندارد. بنابراین نتیجه، اتخاذ موضعی بسیار بیخطر [از سوی اعضای بریکس] بود.»
گروه بریکس در سال ۲۰۰۹ با هدف تقویت نفوذ بزرگترین اقتصادهای نوظهور جهان شکل گرفت.
این گروه از آن زمان بهتدریج گسترش یافت و اکنون کشورهایی چون مصر، اتیوپی، اندونزی، ایران و امارات متحده عربی را نیز در بر میگیرد.
برخلاف ناتو که همکاری نظامی در آن محوریت دارد، بریکس تمرکز خود را بر دستور کار اقتصادی و ژئوپولیتیکی قرار داده، هرچند در تحقق اهداف مشخص خود تاکنون پیشرفت چشمگیری نداشته و بیشتر بهعنوان ائتلافی نمادین شناخته شده است.
تحلیلگران انتظار دارند تهران از نشست پیشِ رو برای جلب حمایت قویتر از سوی این گروه استفاده کند؛ بهویژه در بیانیه نهایی که انتظار میرود در پایان نشست منتشر شود.
جمهوری اسلامی تایید کرده هیاتی را به برزیل اعزام خواهد کرد، اما هنوز مشخص نیست چه کسی در راس این هیات حضور خواهد داشت.
گزارشی رسمی نیز درباره احتمال دیدارهای دوجانبه میان هیات جمهوری اسلامی با نمایندگان روسیه یا چین منتشر نشده است.
سانم واکیل، مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقای اندیشکده چتم هاوس، در مصاحبه با نیویورکتایمز گفت: «ظاهرِ عضویت در بریکس در حال حاضر برای ایران بسیار مهم است.»
با این حال، واکنشهای متفاوت اعضای بریکس به حملات اخیر علیه ایران، نشاندهنده تنشها و ناهماهنگیهایی است که در پی گسترش سریع و تنوع فزاینده اعضای این بلوک به وجود آمده است.
بر اساس تحلیل نیویورکتایمز، کشورهای تازهوارد دیدگاههای متفاوتی نسبت به نقش این بلوک در سطح جهان دارند.
پائولو نوگویرا باتیستا جونیور، اقتصاددان و معاون پیشین بانک توسعه بریکس، گفت: «هرچه کشورهای بیشتری پشت میز باشند، رسیدن به اجماع دشوارتر میشود.»
تفاوت دیدگاه کشورهای عضو بریکس درباره جنگ ۱۲ روزه
چین و روسیه بریکس را ابزاری برای به چالش کشیدن نفوذ آمریکا در عرصه ژئوپولیتیک و ساز و کارهای تصمیمگیری جهانی میدانند و برای گسترش این گروه تلاش کردهاند.
روسیه حملات آمریکا به تاسیسات هستهای جمهوری اسلامی را اقدامی توجیهناپذیر و «تجاوزکارانه» توصیف کرد و چین نیز خواستار «خویشتنداری» و گفتوگو برای حل و فصل بحران شد.
برزیل، میزبان نشست بریکس، حملات به ایران را محکوم کرد و همزمان کوشید تا روابطش با ایالات متحده، دومین شریک تجاری این کشور پس از چین، دچار تنش نشود.
به گفته تحلیلگران، لولا دا سیلوا، رییسجمهوری برزیل، در برابر فشارهای روسیه و چین برای تبدیل بریکس به ائتلافی ضدغربی مقاومت کرده و این گروه را ابزاری برای افزایش صدای کشورهای در حال توسعه خوانده است.
اشتونکل در همین راستا گفت: «برزیل دنبال دردسر نیست. این کشور به آمریکا بسیار نزدیکتر از ایران است و دلیلی ندارد وارد این درگیری شود.»
هند نیز که روابط نزدیکی با آمریکا دارد، در موضوعاتی چون حمله به ایران مواضعی متفاوت داشته است.
آفریقای جنوبی و اتیوپی هم در ابراز موضعی که به دوری از غرب منجر شود، محتاط بودهاند.
تجربههای قبلی شکاف داخلی در بریکس
این نخستین بار نیست که گروه بریکس در برابر یک مناقشه دچار شکاف داخلی میشود.
پس از تهاجم روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲، این ائتلاف برای رسیدن به موضعی مشترک با مشکل مواجه شد.
بریکس تحریمهای غرب علیه مسکو را مورد انتقاد قرار داد، اما به نقش روسیه در جنگ اشارهای نکرد.
به گزارش رسانههای دولتی روسیه، حضور ولادیمیر پوتین در نشست ریودوژانیرو به شکل آنلاین و مجازی خواهد بود؛ تصمیمی که به نظر میرسد متاثر از حکم بازداشت دادگاه کیفری بینالمللی برای رییسجمهوری روسیه بهدلیل تهاجم به اوکراین باشد.
برزیل اساسنامه رم را امضا کرده و موظف به پیروی از احکام دادگاه لاهه است.
برای نخستین بار، شی جینپینگ، رییسجمهوری چین، نیز از حضور در این نشست خودداری کرده است.
جینپینگ اواخر اردیبهشت با همتای برزیلی خود در پکن دیدار کرد و سال گذشته نیز در نشست گروه ۲۰ در ریودوژانیرو حضور یافته بود. اما اینبار نخستوزیر چین بهجای او، به برزیل سفر خواهد کرد.
برزیل ریاست دورهای بریکس را بر عهده دارد و دا سیلوا امیدوار بود تصویر کشورش را بهعنوان پیشگام در پیگیری دستور کاری مبتنی بر عدالت در حاکمیت و نظام مالی جهانی تثبیت کند.
با این حال، تحلیلگران با توجه به جنگ ۱۲ روزه میگویند بریکس برای شکل دادن به موضعی یکپارچه با دشواری مواجه خواهد بود.