رشته کوه زاگرس، نگهبان خاموش خاورمیانه، امروز رازی شگفت‌انگیز را آشکار می‌کند. پژوهش تازه دانشمندان نشان می‌دهد بقایای اقیانوس باستانی نئوتتیس در ژرفای این کوه‌ها همچنان فعال است و با گسیختگی تدریجی خود، چهره زمین را دگرگون می‌کند.
رشته کوه زاگرس که در سه کشور ایران، عراق و ترکیه گسترده شده، داستان شگفت‌انگیزی در دل خود دارد.
به گزارش ساینس تونتی، گروهی از پژوهشگران به رهبری دانشگاه گوتینگن آلمان، به تازگی یافته‌های مهمی را در مقاله‌ای با عنوان «الگوی فرونشست میوسن حوضه پیش‌بوم شمال غربی زاگرس، بازتاب‌دهنده گسترش پارگی صفحه نئوتتیس به سمت جنوب شرق» در مجله سالید ارث منتشر کرده‌اند.
پژوهشگران کشف کرده‌اند که صفحه اقیانوسی نئوتتیس که زمانی میان صفحه‌های عربی و اوراسیا (Arabian and Eurasian continents) قرار داشت، در حال شکافتن است.
این گسیختگی و شکاف، به آرامی از جنوب شرق ترکیه به سوی شمال غرب ایران پیش می‌رود.
این یافته‌ها نشان می‌دهند که چگونه نیروهای قدرتمند زیرزمینی به شکل‌گیری رشته‌کوه‌های زاگرس و فرونشست کف اقیانوس‌ها در این منطقه انجامیده است.
گسیختگی اقیانوس کهن
نئوتتیس، یک اقیانوس پیشاتاریخی بود که ده‌ها میلیون سال پیش، در دوران مزوزوئیک و اوایل سنوزوئیک وجود داشت. این اقیانوس در محدوده‌ای گسترده بود که امروزه اقیانوس هند، دریای مدیترانه و دریاهای داخلی اوراسیا در آن قرار دارند.
با برخورد توده‌های خشکی عربستان سعودی و اوراسیا، صفحه اقیانوسی به شکل عمودی به زیر قاره‌ها رانده شد و سرانجام با بسته شدن این اقیانوس، کوه‌های زاگرس پدید آمدند.
یافته تازه پژوهشگران دانشگاه گوتینگن نشان می‌دهد نه تنها صفحه اقیانوسی نئوتتیس به‌طور کامل ناپدید نشده، بلکه بخشی از آن هنوز زیر سطح زمین باقی مانده و با گسیختگی افقی خود، همچنان به تغییر سطح زمین ادامه می‌دهد، حتی با آنکه دیگر اثری از خود اقیانوس نیست.
یک فرورفتگی مرموز در سطح زمین
یکی از انگیزه‌های اصلی این پژوهش، کشف معمای فرونشست سریع و غیرعادی زمین در این مناطق بود.
به طور معمول، وقتی کوه‌ها از برخورد صفحات زمین‌ساختی شکل می‌گیرند، وزن آن‌ها زمین‌های اطراف را به سمت پایین خم می‌کنند. فرایندی که به آن «انعطاف‌پذیری» می‌گویند.
این خمیدگی‌ها باعث ایجاد فرورفتگی‌هایی می‌شود که به مرور با رسوبات پر می‌شوند و دره‌ها و دشت‌ها را می‌سازند.
در منطقه زاگرس و حوضه میان‌رودان، زمین در ۱۵ میلیون سال گذشته حدود سه تا چهار کیلومتر فرو نشسته است.
این عمق، بسیار بیشتر از آن چیزی است که وزن کوه‌های زاگرس به تنهایی می‌تواند توجیه کند.
پاسخ در اعماق زمین نهفته است
پژوهشگران با شبیه‌سازی حرکت لایه‌های زمین، به دلیل این فرونشست غیرعادی پی بردند.
آن‌ها نشان دادند که این فرورفتگی، احتمالا به‌دلیل نیروی اضافی ناشی از بقایای صفحه اقیانوسی در اعماق زمین است که همچنان سطح را به پایین می‌کشند.
به نظر می‌رسد در مناطقی مانند ترکیه، صفحه اقیانوسی به‌طور کامل جدا شده و به‌همین دلیل، فرونشست شدیدی در این منطقه دیده نمی‌شود.
در عراق و ایران که صفحه همچنان متصل است، کشش به سمت پایین هنوز ادامه دارد و همین امر باعث انباشت رسوبات بیشتر در حوضه میان‌رودان شده است.
دستاوردهای کلیدی پژوهش
رناس کوشناو، نویسنده اصلی مقاله توضیح داد که این پژوهش، به درک نحوه عملکرد پوسته بیرونی و سخت زمین کمک می‌کند.
با این مطالعه می‌توان خطر زمین‌لرزه را در منطقه بهتر ارزیابی کرد، چرا که گسیختگی صفحات اقیانوسی می‌تواند به زلزله بینجامد.
شناخت بهتر چگونگی انباشت رسوبات، به زمین‌شناسان کمک می‌کند تا بهتر به اکتشاف منابع طبیعی مانند سوخت‌های فسیلی و مواد معدنی بپردازند.
حوضه میان‌رودان غنی از ذخایر نفتی است و با این تحقیق جدید، احتمال شناسایی منابع جدید در آن وجود دارد.
از سوی دیگر، مناطقی که فعالیت زمین‌ساختی بیشتری دارند، به‌دلیل دمای بالای درونی، می‌توانند منبع خوبی برای تولید انرژی تجدیدپذیر زمین‌گرمایی باشند.
چشم‌اندازی به نیروهای پنهان زمین
این پژوهش نشان می‌دهد که کوه‌ها و دره‌ها با آنکه نماد پایداری به نظر می‌رسند، اما وقتی از دریچه میلیون‌ها سال به آن‌ها نگاه کنیم، متوجه تغییراتشان می‌شویم.
این پژوهش نشان می‌دهد که چگونه زمین، نه تنها در گردش خود در منظومه شمسی، بلکه در سطح و اعماق نیز به‌طور پیوسته در حرکت است.
شناخت بهتر این فرآیندها به ما کمک می‌کند تا تغییرات زمین‌شناختی را پیش‌بینی کنیم، منابع انرژی جدید را کشف کنیم و تاثیر این تغییرات را بر زندگی انسان بهتر درک کنیم.