رویاها که زمانی تنها در قلمرو روان‌شناسان و روان‌درمانگران بود، امروزه به یکی از چالش‌برانگیزترین حوزه‌های پژوهشی برای دانشمندان علوم اعصاب تبدیل شده است. با وجود پیشرفت‌های علمی، هنوز پاسخ روشنی برای پرسش‌های اساسی درباره کارکرد رویاها و چگونگی شکل‌گیری آن‌ها در مغز وجود ندارد.
چرا رویا می‌بینیم؟
به گزارش نشریه اوراسیا روییو، انسان‌ها به‌طور میانگین هر شب سه تا شش بار رویا می‌بینند و در طول عمر خود، حدود پنج تا شش سال را در حالت رویا سپری می‌کنند.
دانشمندان معتقدند رویاها داستان‌هایی هستند که مغز در مرحله حرکت سریع چشم (REM) برای خود تعریف می‌کند.
به گفته رحول جندیال، جراح مغز و اعصاب و نویسنده کتاب «چرا رویا می‌بینید»، برخی رویاها ارزش توجه ویژه دارند، به‌ویژه رویاهایی که با احساسات قوی و تصاویر واضح همراه هستند.
سیدارتا ریبیرو، نویسنده کتاب «پیشگوی شب: تاریخ و علم رویاها»، معتقد است رویاها یک «ماشین عصب‌شناختی پیچیده» هستند که آینده‌های احتمالی را بر اساس تجربیات گذشته شبیه‌سازی می‌کنند.
مراحل خواب و ساختار رویا
خواب دارای پنج مرحله متوالی است؛ مرحله اول با خواب سبک و کاهش فعالیت‌های بدنی آغاز می‌شود. در مرحله دوم حرکات چشم متوقف و امواج مغزی کندتر می‌شوند. مراحل سوم و چهارم با امواج دلتا مشخص می‌شوند.
مرحله پنجم یا REM، که مهم‌ترین مرحله رویا دیدن است، با تنفس نامنظم، حرکات سریع چشم، فلج موقت ماهیچه‌ها و افزایش ضربان قلب همراه است. تقریبا تمام رویاهای ما در این مرحله شکل می‌گیرند.
منشا تکاملی رویا
یکی از پرسش‌های مهم در مطالعه رویا، ریشه‌های تکاملی آن است.
دانشمندان با این پرسش اساسی روبه‌رو هستند که آیا توانایی رویا دیدن در طول صدها میلیون سال به‌طور مستقل در گونه‌های مختلف جانوری به وجود آمده یا اینکه همه موجوداتی که رویا می‌بینند، این ویژگی را از یک جد مشترک به ارث برده‌اند.
جالب است بدانید که همه حیوانات رویا می‌بینند. رفتار آن‌ها در هنگام خواب، شامل حرکت سریع چشم، انقباض عضلانی و صداهای غیرارادی، شبیه انسان‌ها است.
تحقیقات میشل ژووه، عصب‌شناس فرانسوی، در دهه ۱۹۶۰ نشان داد که فعالیت مغز گربه‌ها در خواب مشابه زمانی است که در حال شکار هستند.
چرا رویاها را فراموش می‌کنیم؟
در پاسخ به این پرسش، زیگموند فروید نظریه جالبی دارد. او معتقد است ما رویاهایمان را فراموش می‌کنیم زیرا ضمیر ناخودآگاه ما در تلاش است تا خواسته‌ها و امیال سرکوب‌شده‌ای را که در رویاها ظاهر می‌شوند، از دسترس آگاهی ما دور نگه دارد.
به عقیده فروید، فراموشی رویاها یک ساز و کار دفاعی است که ذهن برای محافظت از خود در برابر افکار و تمایلات ناخوشایند به کار می‌گیرد.
مطالعات نشان می‌دهد انسان‌ها به‌طور معمول ۹۵ درصد رویاهای خود را در پنج دقیقه نخست پس از بیداری فراموش می‌کنند، هرچند رویاهای ناخوشایند معمولا ماندگاری بیشتری در حافظه دارند.
نقش رویا در شکل‌گیری حافظه
دانشمندان دریافته‌اند که رویاها نقش مهمی در پردازش خاطرات دارند. معمولا یک هفته طول می‌کشد تا خاطرات در رویاها ظاهر شوند.
دو نوع حافظه در رویاها نقش دارند: خاطرات شخصی (مانند وقایع زندگی) و خاطرات رویدادی (مانند وقایع مهم اجتماعی).
البته تنها حدود یک تا دو درصد رویاها به‌طور مستقیم با خاطرات روز قبل مرتبط هستند.
نقش استرس و اضطراب در کابوس دیدن
تحقیقات نشان می‌دهد حالات عاطفی منفی مانند استرس و اضطراب می‌توانند باعث رویاهای ناخوشایند شوند. به همین دلیل است که حدود ۸۰ درصد افراد مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) کابوس‌های مکرر را تجربه می‌کنند.
میشل درروپ، متخصص طب خواب در کلینیک کلیولند، معتقد است رویاها به ما کمک می‌کنند تا احساسات خود را پردازش و مدیریت کنیم.
رویا و خلاقیت
تاریخ علم نشان می‌دهد که بسیاری از دانشمندان و مخترعان در رویا به ایده‌های مهم خود دست یافته‌اند.
برای مثال، آگوست کِکوله پس از دیدن رویای مار اوروبوروس، ساختار مولکول بنزن را کشف کرد. دیمیتری مندلیف نیز جدول تناوبی را در خواب دید.
تفاوت‌های جنسیتی در رویا
تحقیقات نشان می‌دهد که محتوای رویاهای زنان و مردان تفاوت‌های جالبی دارد.
اگرچه میزان پرخاشگری، دوستی یا محتوای جنسی در رویاهای دو جنس تفاوت معناداری ندارد، اما زنان بیشتر درباره کودکان و خانواده رویا می‌بینند.
رویاهای رنگی یا سیاه و سفید؟
جالب است بدانید که سن افراد در رنگی یا سیاه و سفید دیدن رویاها تاثیر دارد.
مطالعات حاکی از از آن است که حدود ۸۰ درصد افراد زیر ۳۰ سال رویاهای رنگی می‌بینند، در حالی که تنها ۲۰ درصد افراد بالای ۶۰ سال چنین تجربه‌ای دارند.
این تفاوت می‌تواند به دلیل تاثیر تلویزیون رنگی بر نسل‌های جدیدتر باشد.
رویادرمانی
امروزه روان‌شناسان از رویاها برای درمان برخی اختلالات روانی بهره می‌برند.
به‌عنوان مثال، برای درمان کابوس‌های مکرر از روش «تمرین تصویرسازی» استفاده می‌شود که در آن بیمار با کمک درمانگر، محتوای کابوس را بازنویسی می‌کند تا جنبه‌های آزاردهنده آن کاهش یابد.
رویاهای شهوانی
بر اساس یافته‌های تحقیقات، اکثر افراد رویاهای شهوانی می‌بینند. افرادی که در روابط عاطفی هستند، اغلب رویاهایی با محتوای خیانت می‌بینند، صرف نظر از اینکه رابطه‌شان سالم باشد یا نه.
نکته جالب اینکه اگرچه محتوای این رویاها می‌تواند متنوع باشد، اما شخصیت‌های حاضر در آن‌ها معمولا از گروه محدودی از افراد آشنا (مانند شخصیت‌های مشهور، اعضای خانواده، و حتی افراد نه چندان خوشایند محیط کار) هستند.
دانشمندان معتقدند این قبیل رویاها می‌توانند یک ساز و کار تکاملی برای افزایش احتمال تولید مثل و بقای گونه باشند.
رویاهای پایان زندگی
پدیده جالبی که در بیماران در آستانه مرگ مشاهده شده، این است که با وجود دشواری‌های روزانه، رویاهای آن‌ها سرشار از آشتی، امید و احساسات مثبت است.
بر اساس یافته‌های جندیال، رویاهای پایان زندگی پدیده‌ای رایج هستند و عموما جنبه مثبت دارند.
او به شواهدی دست یافته که نشان می‌دهد مرگ ممکن است با یک رویای نهایی همراه باشد. وقتی قلب از کار می‌ایستد، با آخرین جریان خون در سرخرگ کاروتید به سمت مغز، فعالیت الکتریکی مغز در یک یا دو دقیقه پس از مرگ قلبی به اوج می‌رسد.
این الگوها شبیه الگوهای امواج مغزی گسترده در زمان رویا دیدن و یادآوری خاطرات هستند.
با وجود پیشرفت‌های علمی، دنیای رویاها همچنان پر از رمز و راز است. شاید همین ابهام و پیچیدگی است که رویاها را به یکی از جذاب‌ترین موضوعات برای مطالعه تبدیل کرده است.
به قول یکی از محققان، رویاها دریچه‌ای به درون ما هستند که حتی بهترین درمانگران هم نمی‌توانند به آن دسترسی پیدا کنند.